Eğitim-Öğretim Amaçlı Kullanım İstisnası: Sınıfta, Sunumda, Platformda Ne Serbest?
Ders başlıyor; projeksiyonda bir tablo, ardından kısa bir film sahnesi… Öğrenciler meraklı, siz akıştasınız. Peki ya telif? Sınıfta serbest olan bir kullanım, aynı içerik LMS’e yüklendiğinde neden lisans gerektirebilir? Eğitim istisnası, “her şey serbest” değil; doğru soruları sormak şart: Neden kullanıyorum, ne kadarını alıyorum, nerede paylaşıyorum? Bu rehber, sınıfta, sunumda ve platformda güvenli alanı; amaç–ölçü–kaynak üçlüsüyle adım adım gösteriyor.
Eğitimde telif istisnaları “her şey serbest” demek değildir. Güvenli formül basit: amaç (eğitim/öğretim), ölçü (gerekli kadar), kaynak (eser ve sahibini belirt). Sınıfta yüz yüze kullanım, ders materyallerindeki seçme–toplama yaklaşımı ve iktibas kuralları doğru kurgulandığında hem öğrenme hem de eser sahibinin hakkı korunur. Uzaktan eğitim, LMS ve ders kayıtları ise ayrı dikkat ister.
Neden eğitim istisnası var?
Eğitim, kamu yararıyla doğrudan bağlantılıdır. Kanun koyucu; sınıf içi anlatım, bilimsel açıklama ve tartışmayı kolaylaştırmak için dar ama işlevsel kapılar açar. Amaç; okulu, kütüphaneyi, dersliği hukuki mayın tarlasına çevirmeden bilgiye erişimi sağlamak; bunu yaparken eser sahibinin meşru menfaatini korumaktır. Bu nedenle istisnalar amaçla sınırlı, ölçülü ve şeffaf kullanımı esas alır.
Üç temel sütun: Sınıfta, seçme–toplama, iktibas
1) Sınıf içi temsil (yüz yüze eğitim)
Dersin akışını desteklemek için bir şiiri sınıfta okumak, bir müzik pasajını kısa süre dinletmek veya bir tabloyu projeksiyonla göstermek mümkündür. Anahtar koşullar: eğitim amacı, kâr amacı gütmeme ve eser/yaratıcı bilgisinin uygun biçimde görünür olması.
2) Seçme–toplama eser (ders materyali)
Slayt, ders notu veya okuma paketinde, farklı eserlerden kısa ve gerekli alıntıları bir araya getirerek anlatımı zenginleştirebilirsiniz. Derleme; eserin ekonomik değerini taşıyan uzun kopyalama hâline gelmemeli, kaynak bilgisi mutlaka yer almalıdır.
3) İktibas/alıntı (eleştiri–açıklama)
Bilimsel tartışma, eleştiri veya açıklama amacıyla metinden birkaç cümle, görselden düşük ölçekli bir örnek, filmden kısa bir sahne ya da müzikten tema/motif kullanılabilir. Şartlar: amacın gerektirdiği ölçü, alıntının ayırt edilebilirliği (tırnak, blok, çerçeve, zaman kodu) ve kaynak–eser sahibi bilgisinin görünürlüğü.
Sınıfta ne serbest?
-
Amaç odaklılık: Kullanım konuyu aydınlatmalı; “süs” veya “doldurma” amaçlı geniş alıntılar risklidir.
-
Kısa ve gerekli: Filmin finalini baştan sona değil, tartışmayı açan kısa kesiti gösterin. Müzikte motif/pasaj düzeyinde kalın.
-
Görünür kaynak: Slaytta görselin altında sanatçı–eser adı–yıl; metin alıntısında yazar–eser–sayfa/URL yer alsın.
-
Yüz yüze bağlam: Sınıfta bir defaya mahsus gösterim, platforma yüklenen kalıcı kopyadan farklıdır.
Sunum, ders notu, sınav: Seçme–toplama nasıl kurulur?
-
Slayt ve PDF: Çoklu kaynaktan kısa alıntıları derleme mantığıyla kullanın. Görselleri çerçeve içinde, metinleri tırnak/blok içinde ayırın.
-
Okuma paketleri: Öğrencinin anlaması için zorunlu kısa bölümler derlenebilir; kitabın omurgasını taşıyan uzun bölümler çoğaltılamaz.
-
Sınav soruları: Bir paragraf, iki dize, küçük görsel kesit… Mümkün; ancak kapalı dolaşım (sınıf/LMS) ilkesine sadık kalın.
-
Paylaşım disiplini: Ders materyallerini açık internet yerine LMS’te tutun; süre ve erişim yetkisi belli olsun.
Uzaktan eğitim ve platformlar: LMS, canlı ders, kayıtlar
Uzaktan eğitimde risk, kullanımın umuma iletim niteliği kazanmasıdır. Güvenli çerçeve:
-
Kapalı erişim: İçerikleri yalnızca dersin öğrencilerinin eriştiği LMS üzerinde paylaşın.
-
Kısa ve net: Slaytlarda kısa alıntı, videolarda zaman kodu ile sınırlı kesitler kullanın.
-
Kayıt kontrolü: Ders kayıtları süreli erişime açık olsun; indirilebilir hâle getirmeyin.
-
Açık platform istisnası yok: YouTube, sosyal ağlar veya herkese açık sitelere ders içeriği yüklerken çoğu durumda lisans gerekir.
Müzik, görsel, video: İnce çizgiler
-
Müzik: Analiz amacıyla 10–20 saniyelik pasajlar genelde yeterlidir. Tam eser veya uzun “hook”un tekrarı, üstelik kayıtla kalıcı paylaşılırsa risk artar.
-
Görsel sanat: Sanat akımlarını anlatırken küçük ölçekte görseller kullanın; eserin adını ve sanatçıyı yazın. Poster/kapak gibi ekonomik kullanım farklı değerlendirilir.
-
Video: Kısa sahneler, sahneye kendi anlatımınızı ekleyerek ve tartışmayı beslemek amacıyla gösterilmelidir. Derlemesiz uzun yayınlardan kaçının.
Öğretmen ve kurumlar için mini uyum politikası
-
Yazılı rehber: Bölüm/okul genelinde “alıntı–görsel–müzik” kullanımı için tek sayfalık politika hazırlayın.
-
Şablon slayt: Alıntı kutuları, otomatik kaynak satırı, standart görsel çerçeve içeren şablonlar kullanın.
-
LMS disiplini: Materyalleri kapalı sistemde, süreli erişimle paylaşın; dönem sonunda temizleyin.
-
Eğitim: Dönem başında eğitmen ve asistanlara iktibas ve ölçülülük eğitimi verin.
-
Lisans planı: Sık kullanılan eserler için kurumsal lisans almayı ve “kırmızı liste” (lisansı zor içerikler) oluşturmayı düşünün.
-
Ön kontrol: Sınır vakalarda yayına girmeden hızlı hukuk kontrolü akışı kurun.
En çok yapılan 10 hata (ve pratik çözüm)
- Kaynak yazmamak → Her alıntının altında eser–yazar bilgisi olmalı.
- Uzun kopyalama → En kısa, gerekli parçayı alın; özetleyin, tartışın.
- Görseli süs yapmak → Açıklama/eleştiri amacına hizmet etmeyen görsel, istisna kapsamında değildir.
- YouTube’a yüklemek → Kapalı LMS tercih edin; açık platform için izin gerekir.
- Tam eser dinletmek/göstermek → Kısa pasaj/sahne ile yetinin; kayıt yüklemeyin.
- Ders dışı kullanım → Aynı materyali halka açık etkinlikte kullanacaksanız koşullar değişir.
- Lisans varsayımı → “Platform sağlıyor” yanılgısına düşmeyin; ihtiyaca göre lisans alın.
- Zaman kodu vermemek → Videolarda/şarkılarda başlangıç–bitiş saniyelerini yazın.
- Düşük görünürlük → Alıntıyı tırnak/blok/çerçeveyle ayırın; ilk bakışta fark edilsin.
- Arşivlemeyi unutmak → Dönem sonunda materyalleri kapatın; kalıcı açık arşiv yapmayın.
Kısa senaryolar: Sınır nerede?
-
Şiir analizi: İki farklı şairden ikişer dize, slaytta tırnak içinde ve kaynakla. Tartışma metni sizin özgün anlatımınız. → Uygun
-
Film finali: 8 dakikalık final sahnesini kayıtlı derste kesintisiz gösterip LMS’de kalıcı bırakmak. → Riskli (uzun ve eserin özünü taşıyan kısım + kalıcı paylaşım)
-
Müzik karşılaştırması: Üç farklı besteden 10–15 saniyelik motifler, zaman kodlarıyla. → Uygun (kayıt yüklenmezse daha güvenli)
-
Fotoğraf dersi: Akımı anlatmak için düşük çözünürlüklü örnekler; altında sanatçı–eser–yıl; açık platform yok. → Uygun
-
Sınav PDF’i: Erişimi herkese açmak yerine LMS’te süreli tutmak. → Uygun yaklaşım
Yayın öncesi “tek sayfalık” kontrol listesi
- Kullanımın eğitim amacı net mi?
- En az gerekli kısmı mı kullanılıyor?
- Alıntı ayırt edilebilir mi (tırnak/blok/çerçeve/zaman kodu)?
- Kaynak ve eser sahibi görünür mü?
- LMS kapalı erişim mi; açık platforma yüklenmeyecek mi?
- Kayıtlar süreli mi; indirme kapalı mı?
- Görseller düşük ölçekte ve açıklama amacıyla mı?
- Müzik/film kullanımında kısa pasaj/sahne mi?
- Sık kullanılan eserler için lisans planı var mı?
- Sınır vakalarda yayın öncesi kısa kontrol yapıldı mı?
SSS – Hızlı cevaplar
Sınıfta bir tabloyu projeksiyonla gösterebilir miyim?
Eğitim amacıyla, eseri ve sanatçıyı belirterek kısa ve gerekli ölçüde gösterebilirsiniz.
Uzaktan derste aynı tabloyu göstermek?
Kapalı LMS içinde ve ölçülü kullanım şartıyla uygun; kayıtları süreli tutun.
Ders notlarını PDF olarak dağıtmak?
Seçme–toplama mantığıyla kısa alıntılar ve net kaynakla mümkün; kitabın büyük bölümünü kopyalamayın.
Tam şarkıyı dinletmek?
Yüz yüze derste dahi kısa pasaj daha güvenli; kayıtlı ve platformda kalan tam eser çoğu zaman lisans gerektirir.
YouTube’da “gizli link” yeterli mi?
Genellikle hayır. Açık platformlar istisna değildir; kapalı LMS tercih edin.
Sonuç: Üç kelimeyi unutmayın
Amaç – Ölçü – Kaynak
Bu üçlüyü her slaytın ve her dersin başına koyduğunuzda hem öğrencinin öğrenmesi kolaylaşır hem de eser sahibinin hakkı korunur. Sınıfta yüz yüze kullanımda hareket alanı daha genişken, uzaktan eğitim ve platform senaryolarında kapalı erişim + kısa alıntı + görünür kaynak ilkeleri sizi güvenli bölgede tutar. Deneyim şunu gösteriyor: Yayın öncesi iki dakikalık bir kontrol, dönem boyu sürecek hukuki sorunlardan çok daha ucuz ve etkilidir.
About Post Author
