Deniz Ticareti Hukukunda Sınırlı Sorumluluktan Yararlanma Hakkının Kaybı

Deniz ticareti, uluslararası taşımacılığın en riskli alanlarından biridir. Gemilerin denizlerde seyir halinde olması, hem yolcu hem de yük bakımından büyük tehlikeleri beraberinde getirir. Bu sebeple, deniz hukuku sistemlerinde donatanın sorumluluğunun sınırlandırılması kurumu geliştirilmiştir. Ancak her durumda bu sınırlı sorumluluk hakkı kullanılmaz; bazı hallerde sınırlı sorumluluktan yararlanma hakkı kaybolur.

---

Sınırlı Sorumluluk Kavramı

Sınırlı sorumluluk, donatanın deniz alacaklarından sorumluluğunu geminin tonajına ve belirli hesaplama esaslarına göre sınırlayan bir hukuki kurumdur.

• TTK m.1328 vd. hükümleri bu sistemi düzenler.
• Uygulama, esasen 1976 Londra Sözleşmesi (LLMC 1976) ve 1996 Protokolü esas alınarak Türk hukukuna aktarılmıştır.
• Amaç, deniz taşımacılığının yüksek riskleri karşısında donatanın sınırsız mali yük altına girmesini önlemek ve sigorta sisteminin işlerliğini sağlamaktır.

---

Sınırlı Sorumluluğun Amacı

1. Donatanı Koruma: Tek bir kaza sonucu donatanın tüm malvarlığının kaybını önler.
2. Sigortacılık Sisteminin İşleyişi: P&I kulüplerinin risk üstlenebilmesini sağlar.
3. Uluslararası Standart: Dünyanın farklı limanlarında aynı hukuki rejim uygulanır.

---

Sınırlı Sorumluluktan Yararlanma Hakkının Kaybı

Her ne kadar deniz ticaretinde donatan için geniş bir sorumluluk sınırlandırma rejimi öngörülmüşse de, bazı hallerde bu haktan yararlanılamaz.

1. Kasıtlı Hareket

Donatan veya onun yönetim kadrosu, zarara kasten sebep olmuşsa sorumluluğunu sınırlandıramaz.

• Örneğin, gemi işletmecisinin bilerek güvenlik talimatlarını ihmal etmesi sonucu yolcuların zarar görmesi.
• Kasıtlı çevre kirliliği, yasa dışı petrol boşaltımı gibi eylemler.

2. Ağır Kusur

Donatanın veya yönetim kademesindeki yetkililerin ağır ihmali, sınırlı sorumluluktan yararlanmayı engeller.

• Geminin sefer için elverişli olmadığının bilinmesine rağmen sefere çıkarılması.
• Gemi adamlarının yetersiz eğitimi ve denetimsizliği.
• Yangın güvenlik sistemlerinin bilerek devre dışı bırakılması.

3. Kural İhlalleri

Uluslararası denizcilik kurallarının (COLREG, SOLAS vb.) bilinçli şekilde ihlali, sınırlı sorumluluk hakkının kaybına yol açar.

• Seyir ışıklarını kapalı tutarak seyrüsefer yapılması.
• Zorunlu bakım ve denetimlerin yapılmaması.

4. Bildirim Yükümlülüğünün İhlali

Kaza sonrası zararın bildirilmemesi veya saklanması gibi davranışlar da sınırlı sorumluluk hakkını ortadan kaldırabilir.

---

Türk Ticaret Kanunu Düzenlemesi

TTK m. 1332 hükmü açıktır:

“Donatan veya gemi işleticisi, zarara kasten veya dikkatsizce ve zararın meydana gelmesi ihtimalini bile bile hareket etmişse sorumluluğunu sınırlandıramaz.”

Bu hüküm, uluslararası deniz hukuku ile paralel olup, donatanın kötü niyetli veya ağır kusurlu davranışlarını korumamaktadır.

---

Uluslararası Düzenlemeler

LLMC 1976 (London Limitation Convention) ve 1996 Protokolü, sorumluluğun sınırlandırılması hakkını donatana tanır; ancak kasıt ve ağır kusur halinde bu hakkı ortadan kaldırır.

• Madde 4: Donatan zararı kasten veya bile bile dikkatsizce meydana getirmişse sınırlı sorumluluk hakkı kullanılamaz.

Bu düzenleme, dünya genelinde yeknesak uygulamayı sağlamaktadır.

---

Yargıtay Kararları

Yargıtay, deniz ticaretinde sınırlı sorumluluk hakkının kötüye kullanılmasını engelleyen kararlar vermektedir.

• Yargıtay 11. HD, bir kararında, denize elverişsiz gemiyi sefere çıkaran donatanın ağır kusurlu olduğuna ve sorumluluğunu sınırlandıramayacağına hükmetmiştir.
• Başka bir kararında ise, çevre kirliliğine kasten sebep olan donatanın sorumluluk sınırlarını ileri süremeyeceği belirtilmiştir.

Bu içtihatlar, donatanın sınırlı sorumluluk hakkını kaybetmesine neden olan durumları somutlaştırmaktadır.

---

Uygulamada Örnekler

• Çevre Kazaları: Tankerin kasıtlı olarak petrol boşaltması.
• Gemi Güvenliği İhmali: Bilerek bakımsız bırakılan yolcu gemisinin yangın çıkarması.
• Kaza Sonrası Saklama: Donatanın zararı gizlemesi veya yanlış rapor vermesi.

Bu örnekler, sorumluluk sınırlarının her durumda işletilmediğini göstermektedir.

---

Sonuç

Sınırlı sorumluluk, deniz ticaretinde donatanları koruyan önemli bir mekanizmadır. Ancak bu koruma mutlak değildir.

• Donatan veya yönetim kadrosunun kasıtlı hareketi veya ağır kusuru halinde sınırlı sorumluluktan yararlanılamaz.
• Uluslararası düzenlemeler (LLMC 1976) ve TTK hükümleri, bu konuda paralel düzenlemeler getirmiştir.
• Yargıtay kararları, uygulamada donatanın ağır kusurlu davranışlarını korumadığını açıkça göstermektedir.

Sonuç olarak, sınırlı sorumluluk hakkı, iyi niyetli ve özenli donatanları koruyan, ancak kötü niyetli veya ağır kusurlu hareket edenlere tanınmayan bir imkândır.

Gözdenur Turna