Fazla Mesainin İspatı

1) Giriş

Fazla mesai, iş hukukunun en çok uyuşmazlık doğuran başlıklarından biridir. Uyuşmazlığın kalbi, hangi gün ve saatlerde çalışıldığı ile bu çalışmaların ücretlendirildiği iddiasının nasıl ispatlanacağıdır. İşçinin fiilen çalıştığını söylemesi yetmez; delil gerekir. İşverenin bordro, puantaj ve giriş-çıkış (turnike) kayıtlarını doğru ve tutarlı tutması şarttır. Yargıtay uygulaması, bu kayıtların bulunmadığı veya güvenilir olmadığı hallerde tanık beyanına başvurulmasına izin verir; ancak takdiri indirim (çoğu zaman belirli bir oran) gibi mekanizmalarla hakkaniyeti kurar.

Bu rehber; mevzuattaki dayanakları, Yargıtay’ın yerleşik ilkelerini, delil tiplerini, hesaplama yöntemlerini ve dava stratejisini pratik bir dille, avukat bakışıyla bütünlüklü şekilde sunar.

2) Kavramsal Çerçeve: “Fazla Çalışma” ve “Fazla Sürelerle Çalışma”

Fazla çalışma (İK m.41): Haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Ücret, %50 zamlı ödenir (yani saatlik ücret × 1,5).
Fazla sürelerle çalışma: Sözleşmede haftalık süre 45 saatin altında belirlenmişse, bu süre ile 45 saat arasındaki çalışmalar fazla sürelerle çalışma sayılır ve %25 zamlı ücret doğurur.
Azami yıllık fazla çalışma: Uygulamada yılda 270 saat sınır dikkate alınır (Yönetmelik).
Yazılı onay: Fazla çalışma için işçiden yazılı onay aranır (her yıl yenilenmesi esastır).
Gece çalışması: Kural olarak 7,5 saati aşamaz. Bu sınır aşılıyorsa, fazla çalışma tartışması yanında gece çalışmasına ilişkin özel koruma hükümleri devreye girer.
Kısmi süreli çalışma: Kural olarak fazla çalışma yaptırılamaz; istisnalar özenle değerlendirilir.
Denkleştirme: İK m.63/2 uyarınca denkleştirme uygulanıyorsa (ör. 2 ay, TİS ile 4 ay), dönem ortalaması 45 saati aşmıyorsa fazla çalışma ücreti doğmayabilir; ancak bu usulün yazılı ve planlı işletilmesi gerekir.

3) Hukuki Dayanaklar ve Temel İlkeler

4857 sayılı İş Kanunu: m.32 (ücret), m.34 (ücrette gecikme ve faiz), m.41 (fazla çalışma), m.63 (çalışma süresi), m.68 (ara dinlenmesi), m.69 (gece çalışması), m.46 (hafta tatili), m.47 (UBGT).
Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği.
İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği.
6100 sayılı HMK: m.190 (ispat yükü), m.199 (belge – elektronik veriler dâhil), m.200–206 (senet, adi/resmi belge), m.219 (ibraz yükümlülüğü).
4721 sayılı TMK m.6: İspat yüküne ilişkin genel kural.
6098 sayılı TBK m.147/1: Ücret, fazla mesai gibi dönemsel alacaklarda 5 yıllık zamanaşımı.
TBK m.420: İşçi alacaklarına ilişkin ibraname şartları (tarih, miktar ve kalem bazında açıklık; fesih sonrası bir aylık süre, banka ödemesi vs.).
7036 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu: Zorunlu arabuluculuk (dava şartı); başvuru-son tutanak akışı.

4) İspat Yükü Kimde?

Genel kural: Hakkını dayandıran iddiayı ispatla yükümlüdür (TMK m.6); HMK m.190 aynı eksende ispat yükünü dağıtır.

İşçi, (i) fazla çalışma yaptığını, (ii) süresini ve (iii) karşılığının ödenmediğini ispatlar.
İşveren, kayıt tutma ve ibraz noktasında aktif yükümlüdür. Bordro, puantaj, vardiya ve turnike gibi işyeri kayıtlarını düzenli tutmak ve mahkemeye sunmak zorundadır.
Kayıtların hiç sunulmaması veya çelişkili olması halinde, ispat kolaylığı ilkesi devreye girer; mahkeme tanık, dijital veri, servis saatleri, kamera ve e-posta gibi yardımcı delillerle sonuca gider.

5) Delil Ekosistemi: Hangi Kayıt, Ne İşe Yarar?

Ağırlık sıralaması kabaca şöyle kurulabilir (somut olaya göre değişir):

İşverenin asıl kayıtları: Bordro (ücret pusulası), puantaj/turnike, vardiya çizelgeleri, iş dağıtım planları, ERP/CRM/üretim logları.
Dış deliller: E-posta, WhatsApp yazışmaları, SMS, şirket içi yazılım ekran görüntüleri, GPS/telemetri logları, kargo/teslim taramaları, servis giriş-çıkış saatleri, kamera kayıtları.
Tanık beyanları: Aynı işyerinden, çalışma düzenini bilen, birbirine paralel ve somut saatler veren tanıklar.
Karine ve takdiri indirim: Kayıt yoksa veya sınırlıysa, mahkeme hakkaniyete uygun takdiri indirime gidebilir.

6) Bordro (Ücret Pusulası), İhtirazi Kayıt ve İbraname

İmzalı bordro, fazla mesai satırları içeriyor ve ihtirazi kayıt yoksa, Yargıtay uygulamasında güçlü delil sayılır; işçi bordrodan fazla mesai yaptığını başka güçlü delillerle ispatlamak zorundadır.
Bordro imzasız veya mürekkep imza değil sistem çıktısı ise (ve işçi bordroyu almamışsa), delil değeri zayıflar; diğer kayıtlarla destek gerekir.
İhtirazi kayıt, “Bordroda görünen fazla mesaiyi kabul etmiyorum; eksik ödenmiştir” gibi açık ve yazılı şerhtir. Böyle bir kayıt varsa, işçi bordroda yazandan daha fazla çalışmayı delillendirebilir.
İbraname (TBK m.420):
- Fesih tarihinden en az 1 ay sonra,
- Kalem kalem ve miktar olarak açık,
- Ödemesi banka üzerinden,
- Baskı ve hile içermeyen yazılı belge olmalıdır.
- Bu şartları taşımıyorsa, geçerliliği zayıflar; işçinin fazla mesai talebi gündeme gelebilir.

7) Vardiya ve Turnike Kayıtları, Puantaj, ERP/Log Sistemleri

Turnike (kart basma) ve puantaj kayıtları, çalışmanın başlangıç-bitiş saatlerini, ara dinlenmelerini yansıtıyorsa güçlü delildir.
Vardiya çizelgesi, planlamayı gösterir; fiili çalışmanın kanıtı değildir ama diğer delillerle birleşince ikna gücünü artırır.
ERP/CRM/Üretim logları, kargo dağıtım taramaları, yazılım giriş-çıkış saatleri (VPN, RDP, domain log-on), GPS ve telemetri verileri; özellikle saha çalışanları için fiili mesainin saat bazında takibini sağlar.
İşveren bu kayıtları HMK m.219 uyarınca ibraz etmek zorundadır. İbrazdan kaçınılırsa aleyhe karine doğabilir; bilirkişi mevcut deliller üzerinden hakkaniyete göre hesap yapar.

8) Dijital Deliller: WhatsApp, E-posta, GPS, Kamera

HMK m.199 uyarınca elektronik veriler belgedir. WhatsApp yazışmaları, e-postalar, sistem ekran görüntüleri kayıt ve bütünlük (orijinallik) sağlandığında delil olur.
WhatsApp mesajları görev içeriği ve saatleri gösteriyorsa, mesai saatleri dışında verilen talimatlar fazla çalışma karinesini güçlendirir.
GPS ve kamera verileri (ör. depo/kasa açılış-kapanış, şantiye girişleri), servis araçlarının kalkış-varış saatleri de çalışma sürelerini destekler.
Ekran görüntülerinin zaman damgası, hatta mümkünse kayıtların aslı veya UDF/CSV ham veri çıktıları, bilirkişi incelemesinde büyük avantaj sağlar.

9) Tanık Beyanı: Ne Zaman Yeter, Ne Zaman İndirim Uygulanır?

Kayıt yoksa veya eksikse, mahkemeler tanık beyanlarına başvurur.
Beyanlar genel değil, somut saatler içermelidir: “Hafta içi 09:00–20:30, iki haftada bir pazar 8 saat” gibi.
Yalnızca tanıkla ispatta (ve işveren kayıtlarının güçlü olmadığı hallerde) mahkemenin takdiri indirim yapması sık görülür. Bu indirim, ispat riski ve hakkaniyet gerekçesine dayanır.
Aynı işyerinden, karşı tarafla husumeti olmayan, iş disiplinini bilen tanıkların değeri daha yüksektir.

10) Özel Durumlar: Üst Düzey Yönetici, Satış Temsilcisi, Kısmi Süreli, Gece Çalışması

Üst düzey yönetici: Çalışma saatlerini kendi belirleyen ve geniş yetkili yöneticilerin fazla mesai iddiası, Yargıtay’da sıkı değerlendirilir. Ancak işverenin emir ve talimatları sebebiyle fiilen fazla çalışma yaptıkları somut delillerle ortaya konursa, fazla mesai ücreti doğabilir.
Satış temsilcisi / saha personeli: GPS, ziyaret planları, CRM logları, müşteri teslim-imza saatleri ve servis çizelgeleri kritik delillerdir.
Kısmi süreli çalışan: Fazla çalışma kural olarak yasak; fiilen yapıldıysa usulsüzlük ve ücret alacağı birlikte gündeme gelebilir.
Gece çalışması: 7,5 saati aşan gece çalışmalarında fazla çalışma tartışması yanında gece çalışmasının özel korumaları da (sağlık gözetimi, dönüşümlü sistem) devreye girer.

11) Denkleştirme Usulü ve Serbest Zaman

Denkleştirme (İK m.63/2): Örneğin 2 aylık dönemde bazı haftalar 50 saat, bazı haftalar 40 saat çalışıldı; dönem ortalaması 45 saati aşmıyorsa, fazla mesai sayılmayabilir. Ancak bunun için yazılı plan, bilgilendirme ve ara dinlenmelerin doğru uygulanması şarttır.
Serbest zaman (İK m.41/4): İşçi, fazla mesai ücreti yerine serbest zaman talep edebilir. Kural olarak her 1 saat fazla çalışma için 1,5 saat serbest zaman verilir ve 6 ay içinde kullandırılmalıdır. Serbest zaman kullandırılmadıysa, ücret alacağına dönüşür.

12) UBGT, Hafta Tatili ve Ara Dinlenmenin Fazla Mesaiye Etkisi

Hafta tatili (İK m.46): Kesintisiz en az 24 saat dinlenmedir. Bu günde çalışma varsa, ayrı bir ücret doğar; ayrıca haftalık toplam saat 45’i aşıyorsa fazla mesai de söz konusu olur.
Ulusal bayram ve genel tatil (İK m.47): Bu günlerde çalışılmasa da bir günlük ücret; çalışılırsa ayrıca bir günlük ücret daha. UBGT’de fazla çalışılan saatler, ayrı bir ücret kalemi olarak değerlendirilmelidir.
Ara dinlenmesi (İK m.68): Gündüz çalışmasında ör. 7,5–11 saat aralığında en az 1 saat ara dinlenmesi. Puantaj/turnike kayıtlarında ara dinlenmesinin düşülmesi hesaplama için gereklidir.

13) Fazla Mesai Ücretinin Hesaplanması (Formüller ve Örnekler)

Saatlik ücret formülü (yaygın uygulama):

Aylık ücret → saatlik ücret = aylık (brüt veya net) / 225
(225; 45 saat/hafta × 4 hafta + ay farkları dikkate alınarak yerleşik pratik bir standarttır.)

Fazla çalışma ücreti:

FÇ saatleri × saatlik ücret × 1,5 (yani %50 zamlı)

Fazla sürelerle çalışma ücreti:

FSÇ saatleri × saatlik ücret × 1,25 (yani %25 zamlı)

Örnek:

Net aylık ücret: 30.000 TL → Saatlik net ≈ 30.000 / 225 = 133,33 TL
Haftada 10 saat fazla çalışma (ayda ~40 saat) → 40 × 133,33 × 1,5 = 7.999,8 TL net/ay (yaklaşık 8.000 TL)

Notlar:

UBGT ve hafta tatili çalışmalarını ayrıca hesaplayın; çifte yazmayın.
Ara dinlenmeleri düşülmeden yapılan hesap bilirkişi tarafından düzeltilir.
Ücretin net mi brüt mü hesaplanacağı mahkemenin yerleşik uygulamasına ve bordro-vergi durumuna göre değişir; işçilik alacaklarında net talep pratiği yaygındır, ancak Yargıtay ve bilirkişiler brüt-net ayrımını somut olaya göre kurar.

14) Zamanaşımı, Faiz ve Temerrüt

Zamanaşımı: Fazla mesai ücretinde 5 yıl (TBK m.147). Her ayın alacağı, kendi vadesinden itibaren işlemeye başlar.
Faiz: Ücret karakterli alacaklarda İK m.34 uyarınca en yüksek mevduat faizi talep edilebilir. Uygulamada, işçi ihtar veya dava ile temerrüt oluşturur; somut olaya göre dava tarihinden veya ihtar tarihinden faiz işletilir.
Belirsiz alacak kurgusunda başlangıçta asgari miktar talep edilir; bilirkişi sonrası ıslah ile artırılır; faiz başlangıcı ve türü bu senaryoda ayrıca tartışılır.

15) Dava Stratejisi: Arabuluculuk, Belirsiz Alacak, Islah, Bilirkişi

Zorunlu Arabuluculuk (7036): Başvuru ve son tutanak alımı dava şartıdır. Görüşmede delil özetinizi (kayıt listesi, ekran görüntüleri, tanık isimleri) masaya koymak uzlaşı şansını artırır.
Belirsiz Alacak Davası (HMK m.107): İşçi, çalışma saatleri ve bordro-kayıtlar işverenin uhdesinde olduğundan başlangıçta asgari talep açıp bilirkşi sonrası ıslah yapar.
Delil Listesi ve İbraz Talepleri (HMK m.219): Turnike, puantaj, vardiya planları, ERP/CRM logları, UBGT/hafta tatili çizelgeleri, servis saatleri, kamera kayıtları, ibraz taleplerinde açıkça sayılmalıdır.
Tanık Stratejisi: Aynı vardiyada çalışan, iş disiplinini bilen, somut saat veren ve tutarlı tanıklar.
Bilirkişi: Ara dinlenmeleri, denkleştirme, UBGT, hafta tatili, gece çalışması, serbest zaman ve bordro ödeme satırlarının çifte sayımı bilirkişi raporunda kontrol edilmelidir.
Takdiri İndirim Riski: Kayıtlar zayıfsa indirime hazır olun; indirimin oransal ve gerekçeli olmasını talep edin.

Sonuç ve Değerlendirme

Fazla mesai uyuşmazlıklarında başarı, delil mimarisi kurmaktan geçer. Bordro ve puantajın olmadığı, turnike ve ERP loglarının ibraz edilmediği dosyalarda, mahkemeler tanık ve dijital veriler ile hakkaniyete yaklaşır; ancak bu senaryoda takdiri indirim riski yüksektir. En sağlıklı yol, işveren kayıtlarının tam ibrazı ve somut saatlerin ayrıntılı şekilde ispatıdır.

Avukat perspektifinden önerimiz: delil listesini erken toplayın, HMK m.219 çerçevesinde ibraz taleplerini tek tek formüle edin, ara dinlenmeleri ve UBGT/hafta tatili hesaplarında çifte sayımı önleyin, belirsiz alacak kurgusu ve ıslah zamanlamasını baştan planlayın. Böylece hem ispat gücünüz artar hem de bilirkişi hesabı sağlıklı verilerle inşa edilir.

#ispatyükü, fazla mesai, Hukuki Danışmanlık, İş hukuku, İş Kanunu, istanbulavukat, TTK, yargıtay kararları

Single Blog Title