Asgari Ücret Altı Ödeme ve Denkleştirme

1) Giriş: Ücret güvencesi, işletme esnekliği ve hukuki denge

Asgari ücret; Anayasa m.55’te yer alan “adil ücret” ve “sosyal devlet” ilkelerinin somut aracıdır. İşçinin asgari geçim standardının korunması, kayıt dışılığın önlenmesi, SGK ve vergi matrahlarının doğru oluşması ve iş barışının temini bakımından emredici niteliktedir. Bu nedenle asgari ücret altında ücret kararlaştırılması da fiilen asgari ücretin altında ödeme yapılması da geçersiz sonuçlar doğurur; işçi lehine fark ücret, faiz, idari para cezası ve SGK prim farkı gündeme gelir.

İşverenler açısından denkleştirme (İşK m.63) üretimdeki dalgalanmalara meşru esneklik sağlar; ancak denkleştirme, ücret azaltma veya fazla çalışmayı ortadan kaldırma aracı değildir. Denkleştirmenin dayanağı, süresi, ispatı ve günlük/gece çalışma sınırları Yargıtay uygulamasında da titizlikle denetlenir. Bu rehber, her iki alanın kesişimini uygulama mantığı, ispat rejimi ve hesap teknikleri ile ayrıntılı olarak açıklar.

2) Hukuki Çerçeve ve Temel İlkeler (Derinlemesine)

Anayasa m.55: Devlet, çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli ücret elde etmelerini ve asgari ücretin tespitini güvence altına alır. Asgari ücretin emrediciliği buradan kaynaklanır.

4857 sayılı İş Kanunu çekirdek hükümler:

m.32 (Ücret): Ücret kavramı, ödeme yeri/zamanı, banka aracılığıyla ödeme, bordro ve ücret hesap pusulası (m.37 ile birlikte). Ücretin zamanında ödenmemesi hâlinde borçlunun temerrüdü m.34 uyarınca mevduata uygulanan en yüksek faiz sonucunu doğurur.
m.34 (Temerrüt faizi): Ücretin muacceliyetinden itibaren en yüksek banka mevduat faizi. Bu faiz, işçi lehine cezalandırıcı/koruyucu niteliğe sahiptir.
m.39 (Asgari ücret): Tespit edilen asgari ücretin altında ücret kararlaştırılamaz/ödenemez; aykırı hükümler geçersiz olur.
m.41 (Fazla çalışma/sürelerle çalışma): 45 saatin üzeri %50 zamlı ücret veya serbest zaman. UBGT/resmî tatilde %100 zam.
m.63 (Çalışma süresi ve denkleştirme): Esas kural haftalık 45 saat; denkleştirme kural olarak 2 ay, TİS ile 4 ay. Günlük 11 saat ve gece 7,5 saat sınırları mutlak niteliktedir.
m.64 (Telafi çalışması): Denkleştirmeden farklıdır; zorunlu neden/işyerinin tatili gibi hallerde kayıp sürelerin sonradan telafisi; günde 11 saat sınırı burada da korunur.
m.24/II-e (İşçinin haklı feshi): Ücretin kanuna/sözleşmeye uygun ödenmemesi işçiye haklı fesih ve kıdem tazminatı hakkı doğurabilir.
m.102 (İdari para cezaları): Ücret ve çalışma süreleri ihlallerine idari yaptırım.

Türk Borçlar Kanunu (TBK):

m.27: Emredici hükümlere aykırı sözleşme hükümleri kesin hükümsüz.
m.420: İş ilişkisi sona erdikten sonra düzenlenmeyen ibranameler geçersiz; işçi aleyhine feragat sınırlı; ispat değeri zayıftır.
Genel ilkeler: Hakkın kötüye kullanılması yasağı, dürüstlük kuralı (m.2), sözleşmenin yorumunda işçi lehine yaklaşım.

İkincil Mevzuat:

Çalışma Süreleri Yönetmeliği ve Fazla Çalışma Yönetmeliği denkleştirme ve fazla çalışma ayrımlarını düzenler.
Gece çalışması ve kadın işçilerin gece postalarında çalıştırılması gibi özel düzenlemeler; 7,5 saatlik sınırın iş sağlığı ve güvenliği temelli olduğu unutulmamalıdır.

SGK/Vergi boyutu:

Prime esas kazanç asgari ücreti karşılamalı; düşük bildirim idari para cezası, prim farkı ve gecikme sonuçları doğurabilir.
Vergi mevzuatı yönünden matrah doğru oluşmalı; eksik bildirim vergi riskleri ve idari yaptırımlara yol açar.

Esas İlke: Asgari ücret alt sınırdır; daraltılamaz, ertelenemez, ikame edilemez. Denkleştirme ise süre dağıtım tekniğidir; ücret düşürme veya sınırları aşmayı meşrulaştırma aracı değildir.

3) Asgari Ücret Altı Ödeme: Tipoloji, Mekanizma ve Sonuçlar

Uygulamada karşılaşılan başlıca görünümler:

3.1. Nominal (Sözleşmesel) Altında Kararlaştırma

Sözleşmede çıplak ücret asgari ücretin altında belirlenmişse hüküm baştan itibaren geçersizdir. İşçi asgari ücret ile kararlaştırılan ücret arasındaki farkı her ay için talep eder; m.34 uyarınca en yüksek mevduat faizi uygulanır. TBK m.27 gereği aykırılık kesin hükümsüzlük doğurur; sonradan “işçi razıydı” savunması sonuç doğurmaz.

3.2. Fiilî (Ödeme Anında) Altında Bırakma

Bordroda asgari ücret görünse bile banka dekontu ve fiilî ödeme işçinin eline daha az geçtiğini gösteriyorsa fark alacağı doğar. “Elden avans mahsup ettim” gibi savunmalar delille ispatlanmadıkça kabul görmez; kayıt dışı ödemeler ispatı zorlaştırır ve işveren aleyhine yorumlanır.

3.3. Ayni Menfaatlerle İkame (Yemek/Servis vs.)

Yemek, servis, yakacak, erzak kartı gibi ayni menfaatler kural olarak çıplak ücretin yerine geçmez. Ücretin asgari düzeyi nakden sağlanmalıdır. Aksi hâlde fark ücret ve SGK prim farkı doğar. Uygulamada “yemek kartı + yol bedeli + servis = asgari ücret” yaklaşımı sorunludur.

3.4. Primle Tamamlama – Değişken Ücret Modelleri

Nakdi ve düzenli prim/ikramiyeler ücretin parçası sayılabilir; ancak tamamen işveren takdirine bağlı ve düzensiz ödemeler asgari ücretin teminat fonksiyonunu karşılamaz. Prim ödenmeyen veya düşük ödenen aylarda asgari ücret farkı doğar. Kriterlerin objektif ve yazılı olması gerekir.

3.5. Yersiz Kesintiler/Netten-Brüte Manipülasyon

Avans, kasa açıkları, “hatalı satış” cezaları gibi yasal dayanağı olmayan kesintiler, işçinin rızası olsa bile TBK m.420 ve emredici kurallar ışığında sınırlandırılır. Bu tür kesintiler işçinin eline geçen neti asgari ücret altına düşürüyorsa fark alacağı + faiz gündeme gelir.

3.6. SGK/Vergi Altında Bildirim

Bordro–banka uyumsuzluğu, prime esas kazancın asgari ücret altında bildirilmesi SGK yönünden idari yaptırım ve gecikme zammı sonuçları doğurur; vergi matrahındaki eksiklikler de risklidir. İşçi lehine kıdem/ihbar tazminatı gibi kalemlerin hesabı da gerçek ücret üzerinden yapılır.

Sonuç: Her görünümde işçi fark ücret + m.34 faizi talep edebilir; ayrıca haklı fesih (m.24/II-e) hakkı doğabilir.

4) Ücretin Unsurları: Çıplak Ücret, Giydirilmiş Ücret, Yan Haklar

Çıplak ücret: Asgari ücret güvence fonksiyonunu doğrudan ilgilendiren, bordroda esas gösterilmesi gereken nakdi ücret kalemidir.
Giydirilmiş ücret: Süreklilik arz eden menfaatlerin (düzenli prim, yol–yemek nakit ödemesi gibi) katılmasıyla hesaplanan genişletilmiş ücret. İşçilik tazminatlarında yaygın olarak dikkate alınır.
Yan haklar: Yemek–servis gibi ayni menfaatler; çıplak ücrete ikame edilemez, ancak sözleşmede düzenli nakit karşılığa dönüştürülürse ücretin parçası sayılabilir.
Performans/satış primi: Kriterleri ölçülebilir ve öngörülebilir ise ücretin parçasıdır; salt “işveren takdiri” ifadesi tek başına yeterli değil.

Pratik kural: Bordroda çıplak ücret her durumda asgari ücret ≥ olmalı; kalan menfaatler ücretin üzerine eklenebilir, yerine geçemez.

5) Denkleştirme (m.63): Amaç, Dayanak ve Sınırlar – Uygulama Rehberi

Amaç: Haftalık 45 saatin dönem ortalaması içinde korunmasıdır. Örneğin bir hafta 50, diğer hafta 40 saat çalıştırılır ve iki haftalık ortalama 45 saat sağlanırsa, fazla çalışma doğmayabilir.

Süre:

Kural: 2 aya kadar denkleştirme,
Toplu iş sözleşmesi ile 4 aya kadar.
Daha uzun denkleştirme ancak özel düzenlemelerle (örneğin turizm/deniz işlerinde farklı rejimler) mümkündür.

Zorunlu belgeler ve süreç:

Yazılı plan ve vardiya çizelgesi,
Öngörülebilirlik ve işçiye önceden bildirim,
Puantaj ve zaman çizelgesi kayıtlarının eksiksiz tutulması,
Ara dinlenmelerinin ayrıca gösterilmesi (uygulamada sıkça atlanır),
UBGT/resmî tatil çalışmalarının denkleştirmeden bağımsız ele alınması.

Mutlak sınırlar (dönem ortalamasından bağımsız):

Günlük 11 saat aşılamaz.
Gece çalışması 7,5 saati aşılamaz.
Ara dinlenmeleri çalışma süresine dâhil değildir; ancak fiili çalışma 11 saati aşmayacak şekilde planlanmalıdır.
Haftalık ortalama 45 saat tutturulsa bile yukarıdaki mutlak sınırların ihlali fazla çalışma sonucunu doğurur.

Denkleştirme ≠ Fazla çalışmayı sıfırlama: Denkleştirme, haftalık toplamı dengelemeye yarar; günlük/gece sınırlarını ortadan kaldırmaz. Geçersiz kurgu, “sonradan denkleştirme savunması” ile düzeltilemez.

6) Denkleştirme–Asgari Ücret Kesişimi: Sık Hatalar ve Doğru Kurgular

Yanlış 1: “Denkleştirme var, o halde asgari ücretin altında ödeyebilirim.”
→ Hayır. Denkleştirme süre dağıtır; ücret asgari altına düşemez.

Yanlış 2: “Haftada 60 saat çalıştırırım, sonraki hafta 30 saat; sorun yok.”
→ Kısmen yanlış. Ortalama 45 saat sağlansa bile 60 saatlik hafta içinde günlük 11 saat aşılıyorsa, aşılan kısım fazla çalışmadır. Gece postasında 7,5 saat sınırı ayrıca korunur.

Yanlış 3: “Yemek/servis kartıyla ücreti tamamlıyorum.”
→ Kural olarak olmaz. Ayni menfaatler çıplak ücrete ikame edilemez.

Doğru kurgu:

Planlı denkleştirme dönemi (2/4 ay)
Yazılı vardiya + puantaj + banka/bordro uyumu
11 saat/gün ve 7,5 saat/gece limitlerine mutlak uyum
UBGT/Resmî tatil ayrı ücretlendirme

7) İspat, Deliller ve Yargılama Stratejisi (Genişletilmiş)

İspat yükü: HMK m.190 uyarınca herkes iddiasını ispatla yükümlü. Ancak iş hukukunda işçi lehine yorum ve işverenin kayıt tutma yükümlülüğü nedeniyle fiilî yük çoğu kez işveren üzerinde yoğunlaşır.

Başlıca deliller:

Bordro ve Ücret Hesap Pusulası (m.37): İşçinin ihtirazî kayıt koymadan imzaladığı bordro, işveren lehine karine doğurur; fakat banka dekontu, puantaj, e-posta, kapı turnike/kamera ve tanık beyanlarıyla çürütülebilir.
Banka dekontları: Ücretin banka aracılığıyla ödenmesi esastır. Dekontlar fiilî ödemenin objektif delilidir; bordrodan daha güçlü kabul edilebilir.
Puantaj/Vardiya çizelgeleri: Denkleştirmenin varlığını, günlük/gece sınırlarına uyumu ve fazla çalışma iddialarını belirler.
İç genelge/TİS: Denkleştirme rejiminin yazılı dayanağını gösterir.
SGK kayıtları/e-Devlet hizmet dökümleri: Gerçek ücret ve prime esas kazançla bordro arasındaki tutarsızlıkları ortaya koyar.
Elektronik izler: E-posta saatleri, sistem giriş-çıkış logları, mobil saha uygulamaları (kurye, satış ekipleri) çalışma süresinin dolaylı delilidir.

Yargılama pratiği:

Bilirkişi denkleştirme dönemini haftalık ve günlük/gece filtresiyle inceler; 11 saat/gün ve 7,5 saat/gece aşımlarını zaman çizelgesi üzerinden ayrıştırır.
Faiz rejimi: Ücret alacaklarında m.34 faizi; fazla mesai/UBGT gibi kalemlerde yasal faiz (sözleşmede aksine hüküm yoksa).
Zamanaşımı: Ücret, fazla mesai vb. alacaklarda 5 yıl. Her ay ayrı muacceliyet doğar; faiz her aya ayrı işlemeye başlar.

8) Hesaplama Mantığı: Adım Adım Formüller ve Örnekler

A. Fark Ücret Hesabı (Aylık):

Dönem asgari çıplak ücret (net/brüt ayrımı somut olaya göre) tespit edilir.
Bordrodaki çıplak ücret belirlenir.
İşçinin eline geçen nakdi ödeme (banka) ile bordro kıyaslanır.
Nakdi ve düzenli prim/ikramiye varsa ücrete eklenir (ayni menfaatler eklenmez).
Asgari ücret – (çıplak ücret + nakdi/düzenli ek kalemler) = Fark Ücret.
Faiz: Her ayın ücret ödeme gününden itibaren m.34 en yüksek mevduat faizi.

B. Denkleştirme–Fazla Çalışma Analizi:

Dönem seç: 2 ay (TİS ile 4 ay).
Haftalık toplam saatleri topla; ortalama 45 saat hedefini kontrol et.
Günlük 11 saat ve gece 7,5 saat sınırlarını gün gün uygula.
Aşılan kısımlar → fazla çalışma (m.41, %50 zam).
UBGT/resmî tatil günleri ayrı: %100 zam veya ilgili hükümlere göre izin.
Serbest zaman talebi/uygulaması varsa yazılı onay ve süre kurallarına bak.

C. Gece Çalışması Örneği:

22:00–06:00 vardiyası 8 saat ise 7,5 saati aşan 0,5 saat fazla çalışma sayılır; ortalama 45 saat sağlansa dahi gece sınırı mutlak olduğundan zamlı ücret doğar.

D. Kısmi Süreli Çalışma:

Sözleşmede haftalık 30 saat ise asgari ücret oransal uygulanır (30/45). Fiiliyatta tam süreli çalıştırılıyorsa toplama–fiil ayrışır; fark ücret ve fazla mesai doğabilir.

9) Gece Çalışması ve İSG Boyutu – Denkleştirmeye Dirençli Sınırlar

Gece dönemi kural olarak 20:00–06:00 aralığıdır (yönetmeliklerde farklı tanımlar olabilir). 7,5 saat sınırı iş sağlığı ve güvenliği esasıdır; denkleştirmeyle aşılamaz. Kadın işçilerin gece postaları, genç işçiler ve engelli çalışanlar bakımından ayrıca özel korumalar söz konusudur. Dokümantasyon (sağlık gözetimi, servis/ulaşım imkanları, vardiya dönüşüm aralıkları) denetimlerde kritik önemdedir.

10) Risk Analizi ve Yaptırımlar: Hukuki, İdari ve Finansal Sonuçlar

Ücret farkı + m.34 faizi: Ay ay hesaplanır; faiz, ücretin muacceliyetinden işler.
İdari para cezası (m.102): Asgari ücret altı ödeme, bordro ve çalışma süreleri ihlallerinde gündeme gelir.
SGK farkı ve cezalar: Prime esas kazançta eksik bildirim; gecikme faizi ve idari yaptırımlar.
Haklı fesih ve tazminatlar: İşçi m.24/II-e uyarınca fesih yaparsa kıdem tazminatı talep edebilir.
Toplu uyuşmazlık riski: Aynı uygulama yüzlerce işçi için kümülatif risk doğurur; arabuluculuk/dava dalgası ve medya itibarı etkisi.
Denetim/teftiş: Bakanlık ve SGK denetimlerinde bordro–banka–puantaj üçlüsünün uyumu kritik.

Risk matrisi (özet):

Bordro < Asgari → Yüksek risk (fark + faiz + İPC + SGK)
Bordro = Asgari, Banka < Bordro → Çok yüksek risk (kayıt dışılık şüphesi)
Denkleştirme var, 11 saat/gece 7,5 aşılıyor → Yüksek risk (fazla mesai alacağı)
Ayni menfaatle ikame → Yüksek risk (fark + SGK)

11) Sözleşme, İç Yönerge ve Uyum Prosedürleri (Geniş Şablonlar)

11.1. Asgari Ücret Güvencesi (Sözleşme Maddesi)

“İşçinin çıplak aylık ücreti, yürürlükteki asgari ücretin altında olamaz. Yemek, servis, yakacak vb. ayni menfaatler çıplak ücretin yerine geçmez. Nakdi ve düzenli prim/ikramiye uygulamaları objektif performans kriterlerine bağlanır; bordroda ayrı kalem olarak gösterilir ve banka aracılığıyla ödenir.”

11.2. Denkleştirme Prosedürü (İç Yönerge)

“Denkleştirme dönemi 2 ay (TİS ile 4 ay) olarak uygulanır. Vardiya çizelgeleri yazılı olarak ilan edilir ve işçiye önceden bildirilir. Günlük 11 saat ve gece 7,5 saat sınırları mutlaktır. UBGT/resmî tatil günleri denkleştirmeye dâhil edilmez; bu günler için mevzuattaki zamlı ücret/izin kuralları uygulanır. Ara dinlenmeleri ayrı gösterilir. Tüm puantaj ve çizelgeler 5 yıl saklanır.”

11.3. Bordro–Banka Mutabakat Prosedürü

“Her ay bordro ile banka ekstraları eşleştirilir; farklılık tespitinde İK derhal düzeltir. Ücret pusulaları elektronik imza ile tebliğ edilir; işçi ihtirazî kayıt koymak isterse sistem buna izin verir.”

11.4. Prim Şeffaflık Politikası

“Prim/ikramiye kriterleri ölçülebilir, yazılı ve öngörülebilir olmak zorundadır. Tamamen takdire dayalı ve düzensiz ödemeler asgari ücrete ikame edilmez.”

12) Arabuluculuk, Dava ve İcra Stratejisi (Detaylı Yol Haritası)

12.1. Arabuluculuk

Başvuru kapsamı: Fark ücret, fazla mesai, UBGT, prim, yıllık izin, kıdem/ihbar (koşulları varsa).
Ekler: Hesap cetveli, bordro–banka eşlemesi, puantaj örnekleri, yazışmalar.
Strateji: İşveren için erken uzlaşma çoğu kez toplam maliyeti düşürür; işçi için faiz ve yargılama süresi dikkate alınır.

12.2. Dava

Dayanak: 4857 m.32, m.34, m.39, m.41, m.63; TBK m.27, m.420; ikincil mevzuat.
Talep kalemleri: Fark ücret, m.34 faiz; fazla mesai/UBGT zamları; prim farkları; varsa kıdem/ihbar.
Bilirkişi: Haftalık/dönemlik zaman çizelgesi analizi + mutlak sınırlar filtresi.
İspat: Bordro karinesinin banka dekontları ve ihtirazî kayıtla çürütülmesi; puantaj–turnike–e-posta trafiği ile destek.
Zamanaşımı: 5 yıl; her ay ayrı muaccel.

12.3. İcra

İlamlı takip (mahkeme/IB anlaşması) ile hızlı tahsil; işçi alacaklarının imtiyazlı yapısı nedeniyle tahsil kabiliyeti yüksektir.

Sonuç: Doğru kurgulanmış denkleştirme, güvenli ücret rejimi

Asgari ücret altı ödeme; yalnızca ücret farkı değil, faiz, idari para cezaları, SGK farkları ve haklı fesih gibi çok katmanlı sonuçlar doğurur. Denkleştirme ise süre yönetimi aracıdır; ücret düşürme veya fazla çalışmayı silme aracı değildir. Başarının anahtarı; bordro–banka uyumu, yazılı denkleştirme planı, mutlak saat sınırlarına riayet ve şeffaf prim politikasıdır.

asgari ücret, Hukuki Danışmanlık, İş hukuku, İş Kanunu, İstanbul Avukat, yargıtay kararları

Single Blog Title