Deniz Ticareti Hukukunda Sınırlı Sorumluluktan Yararlanma Hakkının Kaybı

Giriş

Deniz taşımacılığı, doğası gereği yüksek riskler barındırır. Fırtına, yangın, çatma, teknik arıza veya insan hataları, yükün zarar görmesine veya kaybolmasına yol açabilir. Bu sebeple taşıyanın sorumluluğunun mutlak ve sınırsız şekilde düzenlenmesi, deniz ticaretini imkânsız hale getirebilirdi. İşte bu nedenle uluslararası düzenlemeler ve Türk Ticaret Kanunu (TTK), taşıyana sınırlı sorumluluk hakkı tanımış ve sorumluluğunu SDR (Özel Çekme Hakkı) gibi objektif ölçütlerle sınırlandırmıştır.

Ancak bu hak mutlak değildir. Taşıyanın kötü niyetli davranışları, ağır kusuru veya kasti hareketleri halinde sınırlı sorumluluktan yararlanma hakkı ortadan kalkar. Böylece yük sahibi korunur ve taşıyanın kötüye kullanımı engellenmiş olur.

---

1. Sınırlı Sorumluluk Hakkının Amacı

1.1. Taşıyanı Koruma

Sınırsız sorumluluk, taşıma işini fiilen imkânsız hale getireceğinden, taşıyan belirli limitlerle korunur.

1.2. Ticaretin Sürekliliği

Sorumluluk limitleri sayesinde taşıyanlar, öngörülebilir riskler çerçevesinde taşımacılığa devam edebilir.

1.3. Sigorta Mekanizması

Sınırlı sorumluluk, yük sahiplerini sigortaya yönlendirir; zararların büyük kısmı sigorta sistemi üzerinden karşılanır.

---

2. Türk Ticaret Kanunu’nda Düzenleme

2.1. TTK m. 1186

Taşıyanın sorumluluğu:

• Kilo başına 2 SDR,
• Koli veya parça başına 666,67 SDR ile sınırlıdır.

2.2. TTK m. 1188

Taşıyan, zararın kasten veya pervasızca ve muhtemel zararın meydana geleceğini bilerek gerçekleştirilmesi halinde sınırlı sorumluluk hakkını kaybeder.

---

3. Hakkın Kaybına Yol Açan Haller

3.1. Kast

Taşıyanın yükün zarar göreceğini bilerek hareket etmesi.
Örnek:

• Gemiyi teknik bakımı yapılmamış halde sefere çıkarmak,
• Soğutma sistemi çalışmayan gemiyle narenciye taşımak.

3.2. Ağır Kusur

Taşıyanın gerekli özeni göstermemesi, basit ihmali aşan davranışlar.
Örnek:

• Geminin denize elverişsiz olmasına rağmen sefere devam etmek,
• Yeterli mürettebat bulundurmamak.

3.3. Kötü Niyet

Zararı gizlemek veya sorumluluktan kaçmak amacıyla kasıtlı davranışlar.

3.4. Yük Değerinin Beyanı

Yük sahibi, taşıma senedine eşyanın değerini yazdırmışsa, taşıyan bu sınırdan yararlanamaz.

---

4. Uluslararası Düzenlemelerde Sınırlı Sorumluluk Hakkının Kaybı

4.1. Lahey-Visby Kuralları

Taşıyanın kastı veya ağır kusuru halinde sınırlama hakkı ortadan kalkar.

4.2. Hamburg Kuralları

Yük sahibini daha fazla korumuş, sınırlamanın kaybı hallerini genişletmiştir.

4.3. Rotterdam Kuralları

Modern yaklaşım benimsenmiş, multimodal taşımaları da kapsayacak şekilde sınırlamanın kaybı ayrıntılı düzenlenmiştir.

---

5. Yargıtay Kararları Işığında Uygulama

• Ağır Kusur: Yargıtay, geminin elverişsizliği veya taşıyanın özen borcunu ihlali hallerinde sınırlama hakkının kaybına hükmetmektedir.
• Kast: Yükün zarar göreceğini bile bile gerekli tedbirlerin alınmaması halinde sınırlama uygulanmamıştır.
• Değer Bildirimi: Taşıma senedinde eşyanın özel değeri belirtilmişse, taşıyan sınırlama hakkından yararlanamamıştır.

---

6. Sigorta ile İlişkisi

6.1. Yük Sigortası

Yük sahibini korur, ancak taşıyanın sınırlama hakkını kaybetmesi durumunda sigortacı taşıyana rücu edebilir.

6.2. P&I Kulüpleri

Taşıyanın sorumluluk sigortasıdır. Ağır kusur veya kast halinde, sigortacının ödeme yükümlülüğü ortadan kalkabilir.

---

7. Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar

• Ağır kusurun ispatı: Yük sahibinin taşıyanın kastını veya ağır kusurunu kanıtlaması gerekir.
• Değer bildiriminin şekli: Bildirimin usulüne uygun yapılmaması tartışma yaratır.
• Uluslararası rejim farkları: Hangi sözleşmenin uygulanacağı davanın sonucunu değiştirebilir.
• Sigorta uyuşmazlıkları: Sigortacı ile taşıyan arasındaki sorumluluk paylaşımı.

---

8. Değerlendirme

• Sınırlı sorumluluk hakkı, taşıyan lehine önemli bir korumadır.
• Ancak bu hak kötüye kullanılmamalı; taşıyanın kastı veya ağır kusuru hallerinde ortadan kaldırılmalıdır.
• Yargıtay uygulamaları, yük sahibini koruma yönünde gelişmektedir.
• Uluslararası eğilim, sınırlama hakkının kaybını geniş yorumlamaktır.

---

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda sınırlı sorumluluktan yararlanma hakkı, taşıyanın ticari faaliyetlerini sürdürebilmesi için tanınan bir imkândır. Ancak bu hak, taşıyanın kastı, ağır kusuru veya kötü niyetli davranışları halinde ortadan kalkar.

• Kilo ve koli esaslı SDR sınırları bu durumda uygulanmaz.
• Değer beyanı yapılmışsa taşıyan doğrudan beyan edilen değerden sorumlu olur.
• Yargıtay içtihatları, taşıyanın özen borcunu geniş yorumlayarak yük sahibini korumaktadır.

Sonuç olarak, sınırlı sorumluluktan yararlanma hakkının kaybı, deniz taşımacılığında denge ve adaletin sağlanması için hayati önem taşır.