Deniz Ticareti Hukukunda Fiilî Taşıyanın Sorumluluğu

Giriş

Deniz ticareti, uluslararası ticaretin en önemli taşıma biçimlerinden biridir. Taşıma sözleşmeleri kapsamında yükün gemiyle bir limandan diğerine güvenli şekilde nakli sağlanırken, bu süreçte farklı aktörler rol oynamaktadır. Sözleşmenin asli tarafı olan taşıyan (donatan ya da armatör) dışında, uygulamada sıklıkla bir de fiilî taşıyan kavramı gündeme gelmektedir.

Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK) fiilî taşıyan kavramı, taşıma işinin tamamını veya bir kısmını fiilen yerine getiren kişi olarak tanımlanmıştır. Bu kavram, modern deniz taşımacılığında “sub-carrier” veya “actual carrier” olarak uluslararası alanda da karşılık bulmaktadır.

---

1. Fiilî Taşıyan Kavramı

TTK m. 1178’de fiilî taşıyan; “Taşıyanın sorumluluk alanına giren bir hizmeti kısmen veya tamamen kendi adına fiilen yerine getiren kişi” olarak tanımlanmıştır.

Bu bağlamda:

• Asıl taşıyan: Taşıma sözleşmesini yükleten ile yapan kişidir.
• Fiilî taşıyan: Sözleşmenin tarafı değildir; ancak taşıma işinin icrasında rol alır.

Örnekler

• Taşıyanın yükü başka bir gemiye devretmesi,
• Deniz taşımacılığında “time charterer” veya “voyage charterer” tarafından fiilen görevlendirilen üçüncü kaptan veya gemi işletmecisi,
• Multimodal taşımada deniz kısmını fiilen üstlenen gemi sahibi.

Fiilî taşıyan, doğrudan yükleten ile sözleşme yapmasa da, sorumluluk açısından taşıyan gibi kabul edilir.

---

2. Fiilî Taşıyanın Hukuki Konumu

Fiilî taşıyanın hukuki konumu, taşıma zincirinde yer alan üçüncü kişilerle karıştırılmamalıdır. Burada kritik ayrım şudur:

• Acenta veya broker yalnızca aracılık yapar, sorumluluğu yoktur.
• Fiilî taşıyan ise yükün korunmasından ve taşınmasından fiilen sorumlu olduğundan, kanunen taşıyanla birlikte sorumlu tutulur.

Bu düzenleme, deniz ticareti hukukunda alacaklı olan yükleten ve gönderilenin korunması amacıyla getirilmiştir. Çünkü yükün fiilen hangi gemiyle taşındığı, kimi zaman yükleten açısından belirsiz olabilir.

---

3. Fiilî Taşıyanın Sorumluluk Alanı

Fiilî taşıyan, taşıma işini üstlendiği kısmın ifasından doğrudan sorumludur. TTK m. 1180’e göre:

• Fiilî taşıyan, yükün kendisine tesliminden itibaren, yükün taşınması ve teslimi aşamalarında ortaya çıkan zararlardan sorumludur.
• Bu sorumluluk, taşıyanın sorumluluğu ile paralel düzenlenmiştir.

Sorumluluk Konuları

1. Yükün zıyaı (tam kaybı)
2. Yükün hasarı (kısmi zarar)
3. Teslimde gecikme
4. Gemi güvenliği, yükleme-boşaltma esnasında dikkat yükümlülüğü

Özetle, fiilî taşıyan taşıyanın üstlendiği borç ve yükümlülükleri kendi fiili icrası bakımından paylaşır.

---

4. Fiilî Taşıyan ile Taşıyanın Müşterek Sorumluluğu

TTK m. 1181’e göre taşıyan ve fiilî taşıyan, müteselsil (zincirleme) sorumlu tutulur. Bu durum, yükleten ve gönderilen açısından büyük önem taşır.

• Yükleten bakımından: Alacaklı, ister taşıyana ister fiilî taşıyana başvurabilir.
• Taşıyan bakımından: Fiilî taşıyanın eylemlerinden dolayı kendisi de sorumlu olur.
• Fiilî taşıyan bakımından: Sözleşmeye taraf olmamasına rağmen, fiili icrası nedeniyle doğrudan sorumlu tutulur.

Bu müteselsil sorumluluk sayesinde, alacaklının alacağını güvence altına alma imkânı artmaktadır.

---

5. Fiilî Taşıyanın Defi Hakları

Fiilî taşıyan, kanunen taşıyanın sahip olduğu defilerden yararlanabilir.

Buna göre:

• Taşıyanın sorumluluk sınırlamalarından,
• Taşıyanın taşıma sözleşmesinden doğan haklı defilerinden,
• Milletlerarası sözleşmelerde öngörülen sınırlı sorumluluk hükümlerinden,

fiilî taşıyan da faydalanır.

Bu düzenleme, fiilî taşıyanın hukuken korunmasını ve taşıyan ile aynı hukuki statüye sahip olmasını sağlamaktadır.

---

6. Milletlerarası Sözleşmelerde Fiilî Taşıyan

Türk hukuku, büyük ölçüde Lahey-Visby Kuralları ve Hamburg Kuralları’ndan etkilenmiştir.

• Hamburg Kuralları m. 10: Fiilî taşıyan, yükün kendi kontrolü altında bulunduğu süre boyunca taşıyan gibi sorumludur.
• Rotterdam Kuralları da fiilî taşıyan kavramına geniş yer vermekte ve multimodal taşımada bu kişilerin sorumluluğunu düzenlemektedir.

Bu nedenle Türk hukukundaki fiilî taşıyan kavramı, uluslararası deniz ticaretinde yeknesaklık sağlamaktadır.

---

7. Yargıtay Uygulaması

Yargıtay kararlarında fiilî taşıyan sorumluluğu şu esaslara dayanmaktadır:

• 11. Hukuk Dairesi’nin yerleşik kararlarında, yükün zıya ve hasarından dolayı hem sözleşmeye taraf olan taşıyanın hem de fiilî taşıyanın müteselsil sorumlu olduğu kabul edilmektedir.
• Fiilî taşıyanın yükten doğrudan sorumlu tutulabilmesi için, yükün fiilen onun denetimi altında bulunduğu dönem esas alınmaktadır.
• Taşıyan ile fiilî taşıyan arasındaki iç ilişki (rücu hakkı) tarafların kendi aralarında çözülmesi gereken bir konudur; alacaklı bu ilişkiye müdahil olmaz.

Örneğin, Yargıtay 11. HD., 2016/3452 E., 2017/5426 K. sayılı kararında; yükün hasarından dolayı taşıyan ile fiilî taşıyanın birlikte sorumluluğu açıkça vurgulanmıştır.

---

8. Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar

Fiilî taşıyan sorumluluğu, özellikle aktarmalı taşımalar ve time charter sözleşmelerinde gündeme gelir.

Sorun Alanları

1. Sözleşmede belirsizlik: Yükleten fiilî taşıyanın kim olduğunu bilmeyebilir.
2. Sigorta ile ilişkisi: Taşıyanın P&I sigortası fiilî taşıyanı da kapsayıp kapsamadığı tartışmalıdır.
3. Rücu davaları: Taşıyan, yükleten veya gönderilene ödeme yaptıktan sonra fiilî taşıyana rücu edebilir.

Bu sorunlar, taşıma sözleşmelerinde açık düzenlemeler ve güçlü sigorta mekanizmaları ile aşılmaya çalışılmaktadır.

---

9. Fiilî Taşıyanın Sorumluluk Sınırlamaları

Fiilî taşıyanın sorumluluğu mutlak değildir. TTK m. 1182’ye göre fiilî taşıyan da taşıyan gibi sorumluluğunu sınırlayabilir.

• Sorumluluk miktarı: Uluslararası sözleşmelerde öngörülen belirli parasal sınırlarla sınırlıdır.
• Kurtuluş sebepleri: Deniz kazası, yangın, mücbir sebep gibi hallerde sorumluluktan kurtulabilir.
• Sorumluluk süresi: Yükün fiilen kendisine tesliminden, yükün alıcıya teslimine kadar olan dönemle sınırlıdır.

Bu sınırlamalar, fiilî taşıyanın aşırı risk altına girmesini önlemektedir.

---

10. Sonuç

Deniz ticareti hukukunda fiilî taşıyan, sözleşmeye taraf olmamasına rağmen, yükün fiilen taşınmasından sorumlu tutulmaktadır. Türk Ticaret Kanunu ve uluslararası sözleşmeler çerçevesinde, fiilî taşıyanın:

• Taşıyanla birlikte müteselsil sorumlu olduğu,
• Defi ve sınırlamalardan yararlanabileceği,
• Yargıtay kararlarıyla da bu statünün pekiştirildiği,

görülmektedir.

Fiilî taşıyan sorumluluğu, deniz ticaretinde yükletenin menfaatlerini koruyan ve taşıma zincirindeki belirsizlikleri ortadan kaldıran bir mekanizmadır. Günümüzde özellikle multimodal taşımaların artmasıyla, fiilî taşıyan kavramı daha da önem kazanmış ve uygulamada sıkça gündeme gelir hale gelmiştir.

Gözdenur Turna