Vasiyetnamenin Şekil ve Ehliyet Şartlarının Milletlerarası Niteliği

1) Giriş: Neden “milletlerarası nitelik” kritik?

Sınır aşan yaşam biçimi, çifte-çoklu vatandaşlıklar, yabancı ülkelerde ikamet ve malvarlığı edinimi vasiyetnameleri kaçınılmaz biçimde yabancılık unsuru ile karşı karşıya bırakıyor. Uygulamada en sık görülen üç tablo şunlar:

Muris (vasiyet eden) bir ülkede vasiyetname düzenlemiş, ancak terekenin önemli kısmı başka ülkede;
Muris yabancı veya çifte vatandaş; mirasçılar farklı ülkelerde ve farklı hukuklara tabi;
Türkiye’deki taşınmazlar vasiyetle tasarrufa konu edilmek isteniyor ve vasiyet yurt dışında düzenlenmiş.

Bu dosyalarda iki ana eksen belirleyicidir:
(i) Şekil (vasiyetnamenin geçerli biçimde düzenlenip düzenlenmediği),
(ii) Ehliyet (muris açısından vasiyet yapabilme yeterliliği).

Milletlerarası özel hukuk, bu iki başlığa aynı kurala bağlanmaz. Şekil çoğu sistemde koruyucu (lehte) yöntemlerle esnekleştirilirken, ehliyet genellikle kişisel statü ya da mirasın esasıyla bağlantılı daha katı bir kurallar dizisine tabidir. Bu ayrımın doğru yapılması, hem vasiyetin ayakta tutulması hem de tenkis/iptal risklerinin öngörülmesi bakımından kritiktir.

2) Normatif Çerçeve: Türk Hukukunda dayanaklar ve sistematik

Türk hukukunda vasiyetnamelerin milletlerarası boyutu başta şu düzeneklerle belirlenir:

MÖHUK (5718):
- m. 7 (Hukuki işlemlerin şekli): Locus regit actum prensibini benimseyen, aynı zamanda işlemi yöneten hukuka uygunluğu da geçerlilik sebebi sayan koruyucu bir form kuralı.
- m. 20 (Miras): Mirasın esası için muris millî hukuku; Türkiye’de bulunan taşınmazlar için Türk hukuku (lex rei sitae); mirasın açılması–iktisabı–taksimi için terekenin bulunduğu yer hukuku; ölüme bağlı tasarrufların şekli bakımından ise m.7’nin koruyucu sisteme atfı (özel–genel kural birlikteliği).
TMK (Türk Medenî Kanunu):
- m. 502 ve devamı: Vasiyet yapabilme ehliyeti, vasiyet şekilleri (resmî, el yazılı, sözlü/olağanüstü), iptal ve tenkis sebepleri; saklı pay rejimi, ayırt etme gücü ve yaş koşulları.
HMK:
- Delillerin sunumu, yemin–bilirkişi–keşif, yabancı belgelerin tercüme–tasdik, çekişmesiz yargı süreçleri (mirasçılık belgesi vs.) ve yetki kuralları.

Bu normatif zeminde şekil ve ehliyet, milletlerarası bağlama noktasına göre farklı hukuka bağlanır: Şekilde koruyucu çoğulluk, ehliyette ise tekil (deterministik) bağlama tercih edilir.

3) Şekil Meselesi: Locus regit actum ve koruyucu çoğulluk

3.1. İlke: İşlemin yapıldığı yer hukuku ve alternatif uygunluk

Hukuki işlemlerin şekline ilişkin Türk yaklaşımı, vasiyetnameler de dâhil olmak üzere, iki sütun üzerine oturur:

Birinci sütun – Yapıldığı yer hukuku (lex loci actus):
Vasiyetnamenin düzenlendiği ülke hukukuna uygun şekilde yapılması, kural olarak Türkiye’de de şeklen geçerlilik sağlar. Bu, sınır aşan hayatların gerektirdiği pratikliği temin eder.
İkinci sütun – İşlemi yöneten hukuk/ilgili bağlama noktası:
Vasiyetname, kendisine uygulanacak esas hukuka uygun olarak da düzenlenmişse (örneğin murisin millî hukukuna uygunluk), şeklen geçerlidir. Bu, “çoğullukla geçerlilik” yaklaşımıdır.

Sonuç: Uygulamacı açısından hedef, vasiyeti “en az bir” uygunluk kanalından geçerli kılmaktır. Bu, ileride çıkabilecek tenkis, iptal veya tanıma/tenfiz ihtilaflarında vasiyetin “form” üzerinden çökmesini engeller.

3.2. Vasiyet türlerine göre şekil

a) Resmî vasiyetname

Noter veya kanunun öngördüğü resmî makam önünde, tanıklarla düzenlenir. Yurt dışında düzenlenmiş resmî vasiyette, o ülkenin noterlik veya eşdeğer resmî makam sistemi ile tanıklık kuralları lex loci actus uyarınca aranır. Türkiye’de geçerlilik için apostil/konsolosluk tasdiki ve yeminli tercüme pratiği gerekir.

b) El yazılı vasiyetname

Tümü el yazısı ile yazılıp tarih düşülmeli ve imzalanmalıdır. Uygulamada en çok form hatası tarih unsurunda ve eksik imzada çıkar. Yurt dışında kaleme alınmış el yazılı vasiyetlerde, yazıldığı yer hukuku el yazısı/tarih şartlarını farklı yorumluyor olabilir; buna rağmen Türk hâkimi koruyucu yaklaşımı nedeniyle vasiyeti mümkün mertebe ayakta tutma eğilimindedir.

c) Sözlü (olağanüstü) vasiyetname

Savaş, salgın, ağır hastalık, ulaşımın kesilmesi gibi olağanüstü hallerde başvurulan istisnaî şekildir. Yabancı yerde doğan bir olağanüstü vasiyette “olağanüstülüğün” tespiti, olay yeri koşulları ve yer hukukuna göre yapılır; olağan döneme girilince kanunun öngördüğü süre içinde yenilenmemiş olması iptal sebebi olabilir.

3.3. Şekil denetimi ve ispat

Belge bütünlüğü ve zinciri: Yabancı noter–kayıt–tanık beyanı–zeyil ve ilavelerin silsile hâlinde belgelenmesi gerekir.
Çift dilli düzenleme ve tercüme: Uyuşmazlık öngörüsü varsa vasiyetin iki dilde düzenlenmesi ve terminolojinin (ör. “tescil”, “mülkiyetin nakli”, “usufruct/hak”) karşılıklarının açık yazılması ileride -özellikle taşınmazlarda- büyük avantaj sağlar.
Apostil/Konsolosluk onayı: Usul kusurları çoğu kez tasdik zincirinde ortaya çıkar. Özellikle el yazılı vasiyetlerde apostil ve çeviri hataları yüzünden şekil tartışmasına dönüşen uyuşmazlıklar sıktır.
Tanık ehliyeti ve çıkar çatışması: Şekil geçerliliğinde tanıkların ehliyeti ve menfaati, lex loci actus ölçütlerine göre değerlendirilir; ancak kamu düzeni sınırı aşılmamalıdır (ör. lehine kazandırma yapılan kişinin tanıklığı).

4) Ehliyet Meselesi: Hangi hukuk, hangi anda?

Ehliyet, vasiyet yapabilmek için gerekli yaş ve ayırt etme gücü (temyiz kudreti) başta olmak üzere murisin kişisel yeterliliğini ifade eder. Milletlerarası planda iki yaklaşım rekabet hâlindedir:

Ehliyet, kişilik hallerine ilişkin olup muris millî hukukuna (lex patriae) tabidir (kişiler hukuku ekseni);
Ehliyet, mirasın esası ile iç içe olduğundan miras hukukuna bağlanır (m.20/1 ekseni).

Türk sistematiğinde pratik sonuç farklılık yaratmaz: Zira mirasın esası da murisin millî hukukuna bağlanır. Dolayısıyla vasiyet ehliyeti kural olarak muris millî hukuku ile belirlenir. Uygulamada kritik tartışma, hangi andaki millî hukukun esas alınacağıdır: Düzenleme anı mı, ölüm anı mı?

4.1. Zaman kesiti: Düzenleme anı mı, ölüm anı mı?

Düzenleme anı yaklaşımı: Vasiyetname kurulduğu anda murisin ehliyeti, o anda geçerli millî hukukuna göre değerlendirilir. Bu, hukuki güvenlik ve öngörülebilirlik sağlar; muris, ileride millî hukukunun değişmesi (vatandaşlık değişimi) hâlinde vasiyetinin geçerliliğinin sarsılmasını istemez.
Ölüm anı yaklaşımı: Miras ölümde açıldığından, ehliyet denetiminin de ölüm anındaki millî hukuka göre yapılması gerektiği savunulur. Bu yorum, bazen lehe bazen aleyhe sonuç doğurabilir.

Uygulama önerisi: Ehliyet tartışmasının öngörülebilirliğini artırmak için vasiyette murisin millî hukukuna açık gönderme (ör. “Şahsıma uygulanacak millî hukuka göre vasiyet ehliyetine haiz olduğumu beyan ederim”) ve düzenleme anına vurgu yapan ifadeler kullanılması önerilir. Ayrıca sağlık raporu/hekimin izlenimleri, tanık anlatımları ve video kayıtlarının (kişisel veri–özel hayat sınırlarına dikkat) dosyaya konulması ispatı güçlendirir.

4.2. Yaş ve ayırt etme gücü

Yaş şartı: Türk hukukunda vasiyet için on beş yaş asgarî sınırdır. Murisin millî hukukunda daha yüksek bir yaş sınırı varsa, o sınır yetmezlik sebebi olabilir.
Ayırt etme gücü: Duygusal dalgalanmalar değil, kalıcı/klinik bir yetersizlik aranır; anlık kapasite dalgalanmaları hekim raporları ve tanık beyanlarıyla aydınlatılır. Yabancı sağlık raporlarının belgelendirme–tercüme–tesdik zinciri eksiksiz olmalıdır.

4.3. Ehliyet–şekil etkileşimi

Şeklen sağlam bir vasiyet bile ehliyet eksikliğinden düşebilir. Bu yüzden pratikte şu önlemler tavsiye edilir:

Resmî vasiyet tercihinde, noter–hekim koordinasyonu ve imza günü hekim raporu (özellikle ileri yaş/özgül hastalık şüphesi varsa) alınmalıdır.
El yazılı vasiyette tarih ve imza yanında sağlık durumu ve bilinç açıklığına dair kısa bir öz beyan konulması, ileride ispatta fayda sağlar.
Tanıkların seçimi: Tarafsız, okur-yazar, mümkünse murisle akrabalık bağı zayıf, menfaati olmayan tanıklar.

5) Taşınmazın Türkiye’de Bulunması: Lex rei sitae ve münhasır yetki gölgesi

Türkiye’de bulunan taşınmazlar, miras bağlamında Türk hukukuna tabidir. Bu yalnızca esas bakımından (tenkis, saklı pay, miras payı) değil, aynı zamanda yargılama yetkisi açısından da belirleyicidir:

Münhasır yetki: Taşınmazın aynına ilişkin uyuşmazlıklar taşınmazın bulunduğu yer mahkemesinin kesin/münhasır yetkisi altındadır. Yabancı bir kararın taşınmazın aynına doğrudan etki ettirilmesi Türkiye’de tanıma/tenfiz engeline takılabilir.
Vasiyetin taşınmaz üzerindeki tasarrufları: Türk saklı pay ve tenkis rejimi, taşınmaz bakımından mutlaktır. Murisin yabancı vasiyetle taşınmazın tamamını bir kişiye bırakması, saklı paylı mirasçıların tenkis davasına konu olabilir.

6) Atıf (Renvoi), Kamu Düzeni ve Kanundan Kaçınma

6.1. Atıf (renvoi)

Muris millî hukukunun kanunlar ihtilafı kuralları, mirası başka bir hukuka gönderirse ne olur? Türk sistemi, belli alanlarda atıfı kabul eder. Miras alanında geri gönderme (Türk hukukuna dönüş) veya üçüncü hukuka gönderme ihtimali pratikte ortaya çıkar. Atıf analizi şu sırayla yapılmalıdır:

Yetkili hukuk: MÖHUK m.20/1 (muris millî hukuku) →
O hukukun KİK kurallarına bak →
Geri gönderme varsa kabul edip Türk hukukunu uygula; üçüncü hukuka gönderme varsa somut olayın adaletine ve sistematik dengeye göre değerlendirme yap.

6.2. Kamu düzeni (ordre public)

Uygulanacak yabancı hükmün sonucu Türk kamu düzenine açıkça aykırı ise uygulanmaz. Örneğin, saklı payın tamamen bertaraf edildiği, murisin temel aile yükümlülüklerini hiçe sayan bir düzenleme kamu düzeni filtresinden dönme riski taşır. Bu filtre istisnaî kullanılmalı, kanun koyucunun öngördüğü çeşitlilik ve özerkliğe saygı korunmalıdır.

6.3. Kanundan kaçınma (fraus legis)

Muris, tek amacı daha lehe şekil veya ehliyet rejimi bulmak olan yapay vatandaşlık/ikamet hamleleriyle (ör. vasiyet günü “turistik ikamet”e dayanarak form forumu manipülasyonu) hukuku kötüye kullanıyorsa, hâkim kanundan kaçınma itirazını dikkate alabilir. Bu değerlendirme, muris iradesinin samimiyeti, yaşam bağları ve zamanlama üzerinden yapılır.

7) Yetki, Tanıma–Tenfiz ve Noter/Tapu–Uygulama Köprüsü

7.1. Yetki ve usul

Vasiyetnamenin iptali/tenkisi: Türkiye’de taşınmazı etkileyen hususlarda Türk mahkemeleri yetkili; yalnız taşınır/para alacağına ilişkin taleplerde yabancı kararların tanınması/tenfizi gündeme gelebilir.
Çekişmesiz yargı: Mirasçılık belgesi yabancı karar olarak doğrudan tanınmaz; Sulh Hukuk’ta yeniden belgelendirme gerekir.
Delil devşirme: Yabancı tanığın istinabe ile dinlenmesi, noter kayıtlarının apostilli örneği, sağlık raporları ve adli tıp süreçleri.

7.2. Noter ve tapu süreçleri

Resmî vasiyetin açılması: Yabancı noter düzenlemişse, belge zinciri eksiksiz olmalı; terimlerin Türk karşılıkları netleştirilmeli.
Tapu intikali: Vasiyetin okunması ve tenfiz edilmesi ayrı şeylerdir. Tapu müdürlüğünde işlem yapılabilmesi için, Türkiye’de veraset–intikal belgelendirmesinin tamamlanması ve tenkis riskinin bertarafı gerekir.
Vergi ve harç: Veraset ve intikal vergisi ile tapu harçları, vasiyetin icrası aşamasında gündeme gelir; uluslararası vergileme ve çifte vergilemeyi önleme anlaşmaları ayrıca göz önüne alınmalıdır.

8) AB Miras Tüzüğü (650/2012) ve Türk Hukukuna yansımalar (özet bakış)

Türkiye AB üyesi olmadığından Tüzük doğrudan uygulanmaz; ancak AB ülkesinde düzenlenen vasiyetlerde mutad mesken ve professio iuris (hukuk seçimi) gibi mekanizmalarla oluşturulan belgeler, Türkiye’ye MÖHUK tanıma–tenfiz filtresinden girer. Taşınmaza etkisi varsa yine lex rei sitae baskın çıkar. Uygulamacı, AB ülkelerinde düzenlenen vasiyetlerde hukuk seçimi ibarelerini dikkatle okumalı; Türkiye’de doğuracağı tenkis/saklı pay sonuçlarını önceden modellemelidir.

9) Strateji ve Uygulama: Somut dosya yönetimi için yol haritası

9.1. Ön inceleme “checklist”

Muris profili: Vatandaşlık(lar), mutad mesken, yerleşim geçmişi.
Vasiyet profili: Tür (resmî/el yazılı/sözlü), düzenleme yeri ve tarihi, tanıklar, zeyil var mı?
Tereke haritası: Taşınmaz–taşınır ayrımı; Türkiye’de taşınmaz var mı?
Bağlama çözümü: Şekil → lex loci actus + alternatif uygunluk; Ehliyet → muris millî hukuku (düzenleme/ölüm anı tartışması not alın).
Atıf–kamu düzeni–fraus legis: Somut risk analizi.
Belge zinciri: Apostil/konsolosluk tasdiki, yeminli tercüme, sağlık raporları, tanık listeleri.
Uyuşmazlık ihtimali: Tenkis/iptal argümanlarını önceden kurgulama; saklı pay simülasyonu.
İcra ve tescil: Tapu/ banka/ şirket pay defterine yansıyacak işlemlerin kalem kalem planlanması.
Vergisel yansımalar: Türkiye ve yabancı ülke boyutu, beyan ve mahsup imkânları.

9.2. Savunma ve saldırı argüman iskeletleri

Vasiyeti ayakta tutma (geçerlilik savı):
- Şeklen lex loci actus veya lex causae uygunluğunu ortaya koy;
- Ehliyet için düzenleme anı vurgusu + sağlık raporu + tanık anlatımları;
- Kanundan kaçınma yokluğu (samimi yaşam bağları);
- Kamu düzeni istisnasının dar yorumlanması.
Vasiyete karşı (iptal/tenkis):
- Ehliyet eksikliği (yaş/temyiz kudreti): hekim, reçete, nöroloji/psikiyatri raporları, yakın çevre tanıkları;
- Şekil noksanı (tarih, imza, tanık ehliyeti/menfaat ilişkisi);
- Taşınmaz yönünden saklı pay–tenkis vurgusu;
- Münhasır yetki ve kamu düzeni savunuları.

10) Uygulama Örnekleri (kurgusal senaryolar)

Örnek 1 – Yurt dışında düzenlenen resmî vasiyet, Türkiye’de taşınmaz

Muris, İtalya’da noter önünde resmî vasiyetle İstanbul’daki dairesini tek çocuğuna bırakıyor.

Şekil: İtalya hukuku uyarınca geçerli; apostil–tercüme tamamsa Türkiye’de de şeklen geçerli sayılır.
Ehliyet: Murisin millî hukuku esas; düzenleme anı yaklaşımıyla hekim raporu ve tanık anlatımları dosyaya alınır.
Sonuç: Saklı paylı diğer mirasçı varsa tenkis gündeme gelir; tapuda intikal için Türkiye’de veraset–intikal belgelendirmesi tamamlanır.

Örnek 2 – El yazılı vasiyet, tarih eksikliği tartışması

Muris Fransa’da el yazılı vasiyet bırakmış; tarih kısmı gün/ay var, yıl eksik. Fransa hukuku tarih unsurunu esnek yorumluyor.

Şekil: Lex loci actus lehe olduğu ölçüde Türk hâkimi vasiyeti ayakta tutabilir.
İspat: Mektuplar, e-postalar, tıbbi randevularla vasiyetin muhtemel yılı ortaya konur.

Örnek 3 – Ehliyet ihtilafı ve vatandaşlık değişimi

Muris vasiyetten bir yıl sonra vatandaşlığını değiştiriyor. Ölüm tarihinde farklı millî hukuka tabi.

Tartışma: Ehliyetin belirlenmesinde düzenleme anı mı ölüm anı mı?
Strateji: Vasiyete “düzenleme anında millî hukukuma göre ehliyetim mevcuttur” ibaresi, hekim raporu ve video kayıtları ekli; kamu düzeni–öngörülebilirlik gerekçeleriyle düzenleme anı savunulur.

11) Tasarım Önerileri: Uyuşmazlık riskini minimize eden vasiyet pratiği

Çift temel uygunluk: Vasiyeti hem yapıldığı yer hukukuna hem de muris millî hukukuna uygun kurun.
Hekim raporu protokolü: 70 yaş üstü, demans/Alzheimer şüphesi veya psikotrop ilaç kullanımı durumlarında aynı günlü hekim raporu alın; mümkünse hekim, “hukuki işlem ehliyeti” ibaresini açıkça yazsın.
Tanık protokolü: Tanıkların kimlikleri, iletişim bilgileri ve murisle menfaat bağının bulunmadığı açıkça belirlensin.
İki dilli metin: Özellikle taşınmaz ve şirket payları için; “mülkiyet devri/tescil/şerh/çıplak mülkiyet–intifa” kavramları netleştirilsin.
Zeyillerin yönetimi: Her zeyil için tarih–imza–tanık–tasdik zinciri tekrar kurulsun; eski vasiyetle ilişki (tamamlayıcı mı, önceki hükümleri ilga mı ediyor) açık yazılsın.
Saklı pay simülasyonu: Türkiye’de taşınmaz varsa, saklı payların ihlali en sık bozma sebebidir. Vasiyetten önce tenkis risk analizi yapılıp alternatif tasarruf (ör. intifa–mülkiyet ayrımı) kurgulansın.

12) Delil, İspat ve Usulî İnce Ayarlar

Yabancı belgelerin ispat gücü: Aslı–apostil–yeminli tercüme üçlüsü eksiksiz olmalı; noter kayıtlarının defter sayfa numaraları ve “aslı gibidir” silsilesi izlenmeli.
Tanıkların dinlenmesi: İstinabe, görüntülü ifade, yazılı beyanların doğrulanması; menfaat ilişkisi sorgusu.
Bilirkişi ve hekim: Ehliyet ihtilafında adli tıp ve nöropsikiyatri raporları başat; yabancı raporların terminolojisi için ek açıklama ve çeviri notları hazırlanmalı.
Geçici hukuki koruma: Vasiyet uygulanırken tenkis/iptal davası açılmışsa, ihtiyati tedbir ile işlemlerin geri dönüşsüzleşmesi engellenebilir.

Vasiyetnamenin milletlerarası niteliğinde şekil ve ehliyet ikilisi, farklı yöntemlerle korunur:

Şekil: Koruyucu çoğulluk (yapıldığı yer hukuku + ilgili esas hukuka uygunluk). Hedef, vasiyetin form üzerinden çökmesini engellemektir.
Ehliyet: Murisin millî hukukuna bağlı, daha katı ve olgu temelli bir denetim. Tartışmalı olan “hangi an” meselesinde, ön görülebilirlik ve adalet dengesi gözetilmelidir.

Türkiye’de taşınmaz söz konusuysa lex rei sitae ve münhasır yetki neredeyse otomatik olarak devreye girer; saklı pay ve tenkis rejimi vasiyet serbestisini çerçeveler. Uygulamacı, vasiyet tasarımını ve yargılama stratejisini bu gerçeklikten koparmadan kurmalıdır.

#MÖHUK, atıf, ehliyet, HMK, Hukuki Danışmanlık, İstanbul Avukat, milletlerarası özel hukuku, şekil şartı, vasiyetname

Single Blog Title