Mirasta Denkleştirme Davasında Hakimin Takdir Yetkisi

1. Giriş

Miras hukuku, özel hukuk sisteminde hem aile bağlarını hem de ekonomik ilişkileri doğrudan ilgilendiren en hassas alanlardan biridir. Mirasbırakanın sağlığında altsoya yaptığı kazandırmalar, mirasın açılmasından sonra mirasçılar arasında eşitsizlik doğurabilir. Bu eşitsizliği gidermek amacıyla denkleştirme (iade) kurumu düzenlenmiştir (TMK m.669 vd.).

Denkleştirme kurumunun işleyişinde en önemli rol, davaya bakan hakime düşer. Çünkü hangi kazandırmaların denkleştirmeye tabi olacağı, bunların değerinin nasıl belirleneceği, mirasbırakanın muafiyet iradesinin geçerliliği ve delillerin nasıl değerlendirileceği noktasında hakimin takdir yetkisi büyük önem taşır.

Ancak hakimin takdir yetkisi, sınırsız bir serbesti değildir. Bu yetkinin sınırları, kanun hükümleri, usul kuralları, saklı pay koruması ve vicdani kanaat ilkesiyle belirlenmiştir.

Bu makalede, mirasta denkleştirme davalarında hakimin takdir yetkisinin kapsamı, sınırları, uygulamada doğurduğu sorunlar, öğretideki tartışmalar ve karşılaştırmalı hukuk perspektifi ayrıntılı olarak incelenecektir.

2. Denkleştirme Kurumunun Kısa Çerçevesi

2.1. Hukuki Dayanak

• TMK m.669: Altsoya yapılan sağlararası kazandırmalar aksi belirtilmedikçe denkleştirmeye tabidir.

• TMK m.670: Olağan eğitim ve evlendirme giderleri denkleştirmeye dahil değildir.

• TMK m.671: Denkleştirmenin hesabı, mirasın açıldığı tarihteki değerler üzerinden yapılır.

2.2. Amacı

• Mirasçılar arasında eşitliği sağlamak,

• Altsoydan birinin diğerlerine göre haksız avantaj elde etmesini önlemek,

• Miras paylaşımını adil hale getirmek.

2.3. Hukuki Niteliği

Denkleştirme, mirasçılar arasında özel bir borç ilişkisi doğurur. Bir mirasçı, aldığı kazandırmayı miras payına mahsup etmek zorundadır.

3. Hakimin Takdir Yetkisi Kavramı

3.1. Genel Tanım

Hakimin takdir yetkisi, hukuki uyuşmazlığı çözerken delilleri serbestçe değerlendirmesi, kanundaki boşlukları doldurması ve somut olayın özelliklerine göre karar vermesidir.

3.2. HMK’daki Dayanaklar

• HMK m.190: İspat yükü düzenlenmiştir.

• HMK m.198: Hakim delilleri serbestçe takdir eder.

• HMK m.266-282: Bilirkişilik kurumu düzenlenmiş, hakimin raporu değerlendirme yetkisi belirlenmiştir.

3.3. Miras Hukukundaki Önemi

Miras hukuku, aile içi ilişkilerle bağlantılı olduğundan, olayların objektif ölçütlerle değerlendirilmesi her zaman kolay değildir. Hakim, hem hukuki hem de sosyal boyutu gözetmek durumundadır.

4. Denkleştirme Davasında Hakimin Takdir Alanları

4.1. Kazandırmanın Niteliğinin Belirlenmesi

• Bağış mı, mutad hediye mi?
  Hakim, örf ve âdeti, tarafların ekonomik durumunu dikkate alarak karar verir.

• Eğitim ve evlendirme gideri olağan mı, aşırı mı?
  Olağan sınırları aşan giderler denkleştirmeye dahil edilir.

4.2. Muafiyet İradesinin Değerlendirilmesi

• Mirasbırakan bağışı “denkleştirmeden muaf” tutabilir.

• Hakim, bu iradenin açık, belirli ve tereddütsüz olup olmadığını değerlendirir.

• Belirsiz ifadeler muafiyet doğurmaz.

4.3. Bilirkişi Raporlarının Değerlendirilmesi

• Hakim bilirkişi raporuyla bağlı değildir, serbestçe değerlendirir.

• Rapor hatalı veya çelişkili ise, yeni bilirkişi atanır.

4.4. Delillerin Serbestçe Değerlendirilmesi

• Tapu kayıtları, banka belgeleri, tanık ifadeleri, noter senetleri…

• Hakim, bunların hepsini vicdani kanaatine göre tartar.

4.5. Eşitlik İlkesinin Gözetilmesi

• Denkleştirme uygulamasında hakim, mirasçılar arasında adalet ve eşitliği sağlamalıdır.

5. Hakimin Takdir Yetkisinin Sınırları

5.1. Kanun Hükümleri

Hakim, TMK m.669-671 hükümlerine aykırı karar veremez.

5.2. Saklı Pay Koruması

• Muafiyet beyanı olsa bile saklı pay ihlal edilirse hakim tenkis hükümlerini uygular.

5.3. İspat Yükü

• Hakim, ispat yükünü taraflar arasında tersine çeviremez.

5.4. Vicdani Kanaat

• Hakim delilleri serbestçe değerlendirir, fakat keyfi hareket edemez.

6. Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar

6.1. Mutad Hediye – Bağış Ayrımı

• Hakimler arasında farklı yorumlar vardır.

• Zengin bir aile için altın bilezik mutad hediye sayılırken, başka bir aile için lüks olabilir.

6.2. Eğitim ve Evlendirme Masraflarının Yorumlanması

• Yurt dışında eğitim için yapılan masraflar olağan mı, aşırı mı?

• Hakim, tarafların sosyo-ekonomik durumunu dikkate alarak takdir eder.

6.3. Bilirkişi Raporlarına Aşırı Bağımlılık

• Bazı hakimler raporu sorgulamadan karar verebilir.

• Oysa rapor hakimi bağlamaz.

6.4. Eski Tarihli Kazandırmalar

• 30–40 yıl önceki bağışların değerinin belirlenmesi güçtür.

• Hakim, raporların yetersizliği halinde hakkaniyet ilkesiyle karar verebilir.

7. Öğretideki Tartışmalar

7.1. Hakimin Yetkisinin Genişliği

• Bir görüşe göre hakim, denkleştirme davasında geniş yorum yapmalı, hakkaniyeti gözetmelidir.

• Diğer görüşe göre, hakimin yetkisi kanunla sınırlandırılmalı, aksi halde subjektiflik artar.

7.2. Eşitlik İlkesi ve Takdir Yetkisi

• Hakim, eşitlik ilkesini gözetmek zorundadır.

• Ancak mutlak eşitlik değil, hakkaniyete uygun eşitlik aranır.

8. Karşılaştırmalı Hukuk

8.1. İsviçre Hukuku

• Hakim, kazandırmanın olağan olup olmadığını somut olayın sosyal şartlarına göre değerlendirir.

• Denkleştirme hükümleri esnek yorumlanır.

8.2. Alman Hukuku

• Hakimin takdir yetkisi daha sınırlıdır.

• Resmî kayıtlar ve belgeler önceliklidir.

8.3. Fransız Hukuku

• Hakim, “rapport” ve “réduction” davalarında hakkaniyeti gözetir.

• Takdir yetkisi geniştir.

9. Çözüm Önerileri

1. Standart Kriterler

   • Mutad hediyelerin, olağan eğitim ve evlenme masraflarının ölçütleri belirlenmeli.

2. Hakimlerin Eğitimi

   • Miras hukukuna özgü uzmanlık eğitimleri verilmeli.

3. Bilirkişi Denetimi

   • Hakimler raporları sorgulamadan kabul etmemeli, teknik denetim yapmalı.

4. Kanuni Netleştirmeler

   • Denkleştirmede takdir yetkisi sınırları kanunla daha açık çizilmeli.

10. Sonuç

Mirasta denkleştirme davalarında hakimin takdir yetkisi, davanın en kritik unsurudur. Hakim;

• Kazandırmanın niteliğini,

• Muafiyet iradesinin geçerliliğini,

• Bilirkişi raporlarının güvenilirliğini,

• Delillerin değerini,

• Mirasçılar arasındaki eşitliği,

takdir ederek sonuca ulaşır.

Bu yetki, hakkaniyeti sağlamak için gereklidir; ancak sınırsız değildir. Kanun hükümleri, saklı pay koruması ve ispat yükü kuralları, hakimin yetkisini sınırlar.

Sonuç olarak, hakimin takdir yetkisinin dengeli ve ölçülü kullanılması, mirasçılar arasında adil paylaşımın ve miras hukukunun temel amacı olan aile içi barışın sağlanması açısından hayati önem taşır.