Meslek Hastalığı (Türkiye): Tanım, Tespit, Tazminat ve Dava Stratejisi

1) Kavramsal Çerçeve: Meslek Hastalığı Nedir?

Meslek hastalığı, sigortalının yürüttüğü işin niteliği veya işin yürütüm koşullarından kaynaklanan tekrarlanan/zamanla ortaya çıkan etkenlerle meydana gelen hastalık ve bedensel/ruhsal arızaları ifade eder. İş kazası, çoğu zaman ani ve dıştan gelen bir olayla gerçekleşirken; meslek hastalığı süreğen maruziyet sonucu gelişir. Bu ayrım, özellikle illiyet ve zamanaşımı tartışmalarında kritik önemdedir.

Meslek hastalığının unsurları kısaca şöyledir:

• Maruziyet: İşin yürütümünden veya işyeri koşullarından doğan fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik ya da psikososyal risk etmenlerine belli bir süre maruz kalma.

• Zarar/Hastalık: Tıbben saptanmış bir hastalık, fonksiyon kaybı veya ruhsal/psikososyal bozukluk.

• Nedensellik (illiyet bağı): Maruziyet ile hastalık arasında tıbben ikna edici bir bağ.

• Zamansal süreç: Hastalığın çoğu kez uzun vadede ortaya çıkması; işin niteliğiyle uyumlu bir klinik seyrin bulunması.

2) Mevzuatın Omurgası ve Genel İlkeler

• 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu meslek hastalığını sosyal sigorta yönüyle tanımlar; bildirim yükümlülükleri, geçici/sürekli iş göremezlik gelirleri, Kurum Sağlık Kurulu süreçleri ve Kurumun rücu haklarını düzenler.

• 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu işverenin öngörülebilir riskleri önleme, eğitme, denetleme, ölçüm ve izlemeyi sağlama, sağlık gözetimi yükümlülüklerini detaylandırır; ihlallerde idari yaptırımlar öngörür.

• 4857 sayılı İş Kanunu iş ilişkisi çerçevesindeki yükümlülükleri ve işçinin korunması esasını destekleyen düzenlemeleri içerir.

• 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu (TBK) m. 417 gereğince işverenin işçiyi gözetme borcu, meslek hastalığı davalarında tazmin sorumluluğunun maddi hukuk temelidir.

• İkincil mevzuat (yönetmelikler, listeler, sağlık kurulu usulleri) meslek hastalığı sınıflandırmasını, değerlendirme ölçütlerini ve raporlama usullerini belirler.

Temel ilke: İşveren, iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini bilimsel ve teknik gelişmeler doğrultusunda güncel tutmakla yükümlüdür. Risk değerlendirmesi, eğitim, kişisel koruyucu donanım (KKD) temini ve kullanımının denetimi, ortam ölçümleri, periyodik sağlık muayeneleri, uygun organizasyon ve gözetim, işverenin özen borcunun ana başlıklarıdır.

3) Meslek Hastalıklarının Sınıflandırılması ve Tipik Örnekler

Meslek hastalıkları uygulamada şu gruplarda karşımıza çıkar:

1. Fiziksel etkenler: Gürültü (işitme kaybı), titreşim (el-kol titreşimi sendromu), yüksek/düşük sıcaklık, radyasyon, basınç değişimleri (dalgıç hastalıkları), aydınlatma/ergonomi kaynaklı kas-iskelet sorunları.

2. Kimyasal etkenler: Solventler, ağır metaller (kurşun, kadmiyum), pestisitler, asitler, alkaliler, tozlar (silikozis vb.).

3. Biyolojik etkenler: Bakteri, virüs, mantar ve parazit maruziyetleri (sağlık çalışanlarında kan yoluyla bulaşlar).

4. Ergonomik yüklenmeler: Tekrarlayan hareketler, uygunsuz duruş, aşırı kaldırma-itme-çekme; bel-boyun-omuz sendromları.

5. Psikososyal riskler: İşin örgütlenmesi, yoğun iş baskısı, mobbing; tükenmişlik, anksiyete ve majör depresif tablolara kadar uzanan ruh sağlığı bozuklukları (illiyet değerlendirmesinde kapsamlı psikiyatrik/işyeri analizleri gerekir).

Bu gruplar Meslek Hastalıkları Listesi ile uyumlu seyretse de; liste kapalı bir katalog gibi yorumlanmamalıdır. Uygulamada liste dışı tablolar da, bilimsel kanıt ve güçlü illiyet ile meslek hastalığı kabul edilebilir.

4) Bildirim ve İlk Tıbbi Süreç

Bildirim yükümlülüğü iki başlıkta ele alınır:

• İşverenin bildirimi: Şüphe duyulan meslek hastalığı halinde yasal süresi içinde Kuruma bildirim yapılmalıdır. (Süre hesabında “öğrenme anı” kritik olup, uygulamada tüm deliller yazılı hale getirilmelidir.)

• Sağlık hizmet sunucularının bildirimi: İşyeri hekimi ve sağlık kuruluşları da meslek hastalığı şüphesini Kuruma iletmelidir.

Klinik değerlendirme genellikle şu adımlarla ilerler:

1. Ayrıntılı mesleki öykü (iş tanımı, görev ve rotasyon, çalışma süresi, geçmiş işyerleri, kullanılan kimyasal/araçlar, KKD kullanımı).

2. Ortam ölçümleri ve işyeri risk değerlendirmesi kayıtlarının incelenmesi.

3. Periyodik muayene verileri, işe giriş raporları, eğitim katılım formları.

4. Tanısal tetkikler (odyometri, spirometri, kan/idrar biyobelirteçleri, görüntüleme vb.).

5. Yetkili sağlık kurulu raporu (meslek hastalığı şüphesinin güçlenmesi halinde sevk).

5) SGK Nezdinde Meslek Hastalığı Tespiti

Tespit süreci, Kurum Sağlık Kurulu ve ilgili üst kurul mekanizmalarını içerir. Temel başlıklar:

• İşçinin meslekte kazanma gücü kaybı oranı bilimsel ölçütlere göre belirlenir.

• Kurum, işyeri kayıtları ve ortam ölçümlerini talep eder; gerekirse işyeri incelemesi yaptırır.

• İtiraz: İlk tespit/karara karşı üst kurullara başvuru mümkündür. Uyuşmazlık yargıya taşındığında mahkemeler bilirkişi ve Adli Tıp raporlarından yararlanır.

Tespit sonucuna göre:

• Geçici iş göremezlik ödeneği,

• Sürekli iş göremezlik geliri (kısmi/tam),

• Bağlı hak sahipleri yönünden ölüm halinde gelir bağlanması
  gündeme gelebilir. Bu haklar, işveren aleyhine açılacak tazminat davasından bağımsız olup, mahkemece müteselsil sorumluluk ve kısmi mahsup tartışmaları yapılabilir.

6) İşverenin Sorumluluğu ve Kusur Değerlendirmesi

İşveren; öngörülebilir riskleri bertaraf, bertaraf edilemiyorsa minimize etmek zorundadır. Bu görev, teknolojik imkanlar ve bilimsel gelişmeler ışığında dinamik yorumlanır.

Kusur ölçütleri:

• Risk değerlendirmesinin varlığı, güncelliği ve somut işe uygunluğu.

• Ortam ölçümleri ve maruziyet limitleri (ör. gürültü dB, toz PEL, kimyasal TLV).

• KKD temini ve kullanım denetimi (sadece dağıtmak yetmez; eğitim ve kullanım gözetimi şarttır).

• Eğitim-talimat ve yazılı prosedürlerin varlığı ve uygulanması.

• İş organizasyonu: Rotasyon, mola, iş istasyonlarının ergonomisi.

• Sağlık gözetimi: Periyodik muayeneler, erken uyarı sistemleri.

• Kayıt ve izleme: İSG Kurulu kararları, işyeri hekimi/uzman raporları.

Alt işveren-asıl işveren ilişkisi varsa, işverenler çoğu kez müteselsilen sorumlu tutulur. Taşeronlaştırmanın İSG sorumluluğunu devretmediği uygulamanın yerleşik ilkesidir.

7) İlliyet Bağı: Bilimsel Düzeyde Kanıt ve “Üstün Olasılık”

Mahkemeler, meslek hastalığı dosyalarında tıbbi illiyeti “üstün olasılık” standardıyla tartışır. Aşağıda sayılan unsurlar, illiyeti güçlendirir:

• Aynı veya benzer işlerde istatistiksel olarak yüksek görülme,

• Maruziyet süresi ve şiddetinin klinik tabloyla uyumu,

• Dışlayıcı nedenlerin (sigara, hobiler, komorbiditeler) tıbben değerlendirilmesi,

• İşe giriş/periyodik muayenelerde erken bulguların yakalanmış olması.

İlliyeti kesen nedenler (mücbir sebep, zarar görenin veya üçüncü kişinin ağır kusuru), işverenin sorumluluğunu daraltabilir; ancak işverenin usulüne uygun İSG yönetimi tesis ettiğini ispat yükü altındadır.

8) Deliller ve Bilirkişilik: Dosyayı Nasıl Kurmalı?

Stratejik delil seti:

• İşyeri dosyası: Risk değerlendirmesi, İSG Kurulu kararları, eğitim katılım listeleri, talimatlar, KKD zimmet ve denetim formları.

• Ortam ölçümleri: Gürültü, toz, titreşim, kimyasal ölçümleri; raporlayan akredite kuruluşlar.

• Sağlık kayıtları: İşe giriş/periyodik muayeneler, sevk belgeleri, e-Reçete/e-Rapor, görüntüleme sonuçları, mesleki anamnez.

• Tanık beyanları: Aynı bölümde çalışan işçilerin maruziyet anlatımları.

• Yazışmalar ve iç denetim kayıtları: E-posta, özel talimat ve tutanaklar.

• Fotoğraf/video: Çalışma istasyonları, KKD kullanımı, makine/cihaz düzeni.

Bilirkişi: Meslek hastalığı dosyalarında çoğunlukla iş sağlığı uzmanı, göğüs hastalıkları/odyoloji/ergonomi gibi alanlardan hekim ve iş güvenliği uzmanlarının yer aldığı çok disiplinli bilirkişilik gerekir. Adli Tıp/Üniversite kurul raporları, mahkeme nezdinde belirleyici olabilir.

9) Tazminat Kalemleri (Maddi – Manevi)

Maddi tazminat kapsamında:

• Kazanç kaybı (geçici ve sürekli iş göremezlik),

• Bakıcı gideri (tıbben gerekli ise),

• Tedavi ve rehabilitasyon giderleri,

• Protez/ortopedik araç giderleri,

• Ulaşım, refakat, özel diyet/konaklama gibi zorunlu giderler.

Manevi tazminat: Ağır ve kalıcı etkiler; yaşam kalitesi kaybı; acı, elem ve ızdırabın dengeli karşılanması ilkesiyle takdir edilir. Ölüm halinde yakınlar için destekten yoksun kalma tazminatı (maddi) ve manevi tazminat gündeme gelir.

Mahkemeler, SGK tarafından bağlanan gelir/ödemeleri denkleştirirken çifte tazmini önler; “tazminatın indirimi/mahsup” ilkesi somut olayın matemetiksel analiziyle yapılır.

10) Arabuluculuk, Görev-Yetki ve Dava Türleri

• Dava şartı arabuluculuk: İşçi-işveren uyuşmazlıklarında çoğunlukla zorunludur; meslek hastalığına dayalı tazminat taleplerinde de uygulama arabuluculuğu dava şartı kabul etmektedir. Başvuru dilekçesinde olay, illiyet, talep kalemleri ve deliller özlü ama net verilmeli; teknik veri/ölçümler eklenmelidir.

• Görevli mahkeme: İş Mahkemeleri. SGK işlemlerine karşı ise sosyal güvenlik yargısı özel kuralları devreye girer.

• Yetki: Davalının yerleşim yeri, işin görüldüğü yer mahkemesi; işçi lehine geniş yetki yorumları uygulamada kabul görür.

Dava stratejisi:

1. Tespit: “Meslek hastalığıdır” tespiti (ve/veya Kurum işleminin iptali).

2. Eda: Maddi-manevi tazminat; sürekli/ geçici iş göremezliğe bağlı zarar kalemleri.

3. Birleştirme: Somut duruma göre tespit ve eda talepleri birlikte/ayrı açılabilir.

4. İhtiyati tedbir: Özellikle kritik tedavi/ilaç/protez gereksinimlerinde.

5. Delillerin toplanması: Erken aşamada tüm kayıtların tevsiini ve bilgi-belge celbi.

11) Zamanaşımı

Meslek hastalığı tazminat taleplerinde TBK m. 72 çerçevesinde:

• Öğrenmeden itibaren 2 yıl,

• Her hâlükârda 10 yıl,

• Eğer eylem aynı zamanda suç ise ceza zamanaşımı daha uzun ise o süre uygulanır.

Meslek hastalığında öğrenme anı çoğu kez tanının konulduğu veya en azından kuvvetli şüpheye ulaşılan tarih olarak kabul edilir. Bu nedenle tıbbi rapor tarihleri ve işçinin işverene/SGK’ya bildirim zamanları, süre hesabında belirleyicidir.

12) Kamu İşvereni ve Yargı Yolları

Kamu işyerlerinde de işverenin İSG yükümlülükleri geçerlidir. İşçinin idare aleyhine hizmet kusuruna dayalı tam yargı talepleri (idari yargı) ile işveren sıfatıyla kamu tüzel kişisine karşı adli yargıda açılan tazminat davaları arasında yol ayrımı ve yol temizliği hassasiyetle planlanmalıdır. Uygulamada, sorumluluk teorileri (kusur, kusursuz sorumluluk, tehlike sorumluluğu) ile ayrık görevli yargı senaryoları görülebilir; dosya stratejisi buna göre kurgulanmalıdır.

13) SGK’nın Rücu Davaları

SGK, bağladığı gelir ve yaptığı ödemeler nedeniyle işverene rücu edebilir. Rücuda;

• İşverenin kusuru,

• İş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almaması,

• İlliyet değerlendirmesi,
  esas alınır. Rücu davası, işveren yönünden ek bir mali risk doğurur; bu nedenle işveren vekilliğinde uzlaşı senaryoları planlanırken rücu tehdidi dikkate alınmalıdır.

14) Uygulamada Sık Yapılan Hatalar ve Risk Azaltma

• Sadece KKD dağıtmak: Denetim ve eğitim olmadan tek başına koruma sağlamaz; kayıt altına alınmış kullanım denetimi gerekir.

• Risk değerlendirmesinin raflarda kalması: “Yaşayan doküman” olmalı; tehlike değişiminde derhal güncellenmeli.

• Ortam ölçümlerini geciktirmek: Özellikle toz, gürültü, kimyasal maruziyetlerde periyodik izlem şart.

• Periyodik muayene atlamaları: Erken tanı fırsatını kaçırır; tazminat ve rücu riskini büyütür.

• Maruziyet kayıtlarının yetersizliği: İlliyet ispatını zayıflatır.

• Arabuluculuğa hazırlıksız gitmek: Teknik ekleri olmadan soyut talep, müzakere gücünü düşürür.

15) İşçi ve İşveren Perspektifinden Stratejik Tavsiyeler

İşçi/vekil için:

• Erken aşamada mesleki anamnez ve maruziyet haritası çıkarın.

• İşyeri belgelerini celp edin; ölçüm ve eğitim kayıtlarını isteyin.

• Uzmanlık dallarını kapsayan kurul bilirkişiliği talep edin.

• Manevi tazminat gerekçesini klinik tablo ve yaşam kalitesi üzerinden somutlayın.

• Zamanaşımı riskine karşı hak düşürücü adımları geciktirmeyin.

İşveren/vekil için:

• İSG sistemini delillendirilebilir hale getirin (denetim/kayıt kültürü).

• Risk azaltıcı mühendislik kontrollerine öncelik verin (yalnızca KKD’ye dayanmamak).

• Meslek hastalığı şüphesinde proaktif davranın; erken sevk, geçici görevlendirme/rotasyon.

• Arabuluculukta teknik veriyle destekli makul uzlaşı seçeneklerini masada tutun.

• Olası rücu ve toplu riskler için uyumluluk (compliance) programı yönetin.

16) Örnek Olay Akışı (Kısa Senaryo)

• Metal işleme atölyesinde 10 yıl çalışan A, giderek artan işitme kaybı şikayetiyle başvurur.

• İşe giriş odyogramı normal, 5. yılda sınıra yakın, 10. yılda belirgin kayıp gösterir. Gürültü ölçümleri yıllar içinde limit üstü sonuçlar verir; KKD dağıtılmış ancak kullanım denetimi yetersizdir.

• Yetkili sağlık kurulu meslek hastalığı tanısını koyar; kısmi iş göremezlik oranı tespit edilir.

• İşçi, dava şartı arabuluculuk sonrası işverenden maddi ve manevi tazminat talep eder. SGK işlemleri yürütülür; mahkeme bilirkişisi hem maruziyet kayıtlarını hem odyolojik verilerini değerlendirir; kusur takdiri ve mahsup hesabı yapılır.