İş Kazaları
1) Giriş ve Kapsam
İş kazaları, yalnızca bireysel mağduriyet doğuran olaylar değil; işverenin iş sağlığı ve güvenliği (İSG) alanındaki organizasyon yükümlülüklerini sınayan ve kamu düzenini ilgilendiren vakalardır. Türk hukukunda iş kazasının sonuçları sosyal güvenlik, özel hukuk (tazminat), idari yaptırımlar ve ceza sorumluluğu düzlemlerinde eşzamanlı şekilde ortaya çıkar. Bu makalede, 5510 sayılı Kanun, 6331 sayılı Kanun, TBK ve İş Kanunu ekseninde, uygulamaya doğrudan temas eden ayrıntılı bir rehber sunulmaktadır.
2) İş Kazasının Hukuki Tanımı ve Unsurları (5510 m.13)
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu m.13 uyarınca aşağıdaki hâller iş kazası sayılır:
-
İşyerinde bulunduğu sırada sigortalının uğradığı olay,
-
İşveren tarafından yürütülen iş nedeniyle sigortalının uğradığı olay,
-
Görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle,
-
Emziren kadın sigortalının süt izni sırasında,
-
İşverence sağlanan taşıtla işin yapıldığı yere gidiş-geliş sırasında meydana gelen olaylar.
Pratik not: Tanım, kazanın mutlaka işyeri sınırları içinde olmasını zorunlu kılmaz; işin yürütümü veya işverenin sevk ve idaresiyle bağlantı kurulduğu sürece, işyeri dışında da iş kazası kabulü mümkündür. Servis kazaları, şantiye dışı sevk görevleri ve saha ziyaretleri bu bağlamda tipiktir.
Unsurlar:
-
Ani ve dıştan gelen bir olay,
-
Bedensel veya ruhsal zarar,
-
Sigortalılık ve olay ile iş/işveren ilişkisi arasında uygun illiyet.
3) İşverenin İş Sağlığı ve Güvenliği Yükümlülükleri (6331 ve TBK m.417)
6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, işverene; risk değerlendirmesi, eğitim, bilgilendirme, denetim, uygun ekipman sağlama, kişisel koruyucu donanım (KKD) temini, işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı görevlendirme, acil durum planları ve İSG kurulları oluşturma gibi organizasyonel ve teknik yükümlülükler yükler.
TBK m.417, işverenin işçinin kişiliğini koruma borcunu ve iş sağlığı ve güvenliğini sağlama yükümlülüğünü açıkça düzenler. Yargısal uygulamada bu yükümlülük geniş yorumlanır; salt eğitim verilmesi veya talimatname asılması tek başına yeterli değildir. İşveren, önleme–koruma–denetim zincirini kurmak ve işler kılmak zorundadır.
Uygulama ipuçları:
-
Risk değerlendirmeleri fiilen güncel ve sahaya özgü olmalı; matbu formlar yeterli sayılmaz.
-
KKD zimmet ve kullanım denetimi belgelenmeli; “verdim” değil “kullandırdım ve denetledim” standardı aranır.
-
Taşeron (alt işveren) işçileri için de koordinasyon ve denetim sorumluluğu İSG bakımından asıl işverendedir.
4) Sorumluluk Türleri: Kusur, Adam Çalıştıranın Sorumluluğu (TBK m.66) ve Tehlike Sorumluluğu (TBK m.71)
4.1. Kusura Dayalı Sorumluluk
İş kazası sebebiyle özel hukuk tazminat davasında kural olarak kusur sorumluluğu esastır. İşverenin kusuru; eğitim eksikliği, önlem almama, uygunsuz ekipman, gözetim ve denetim yetersizliği, işe uygun personel seçmeme gibi ihlaller üzerinden belirlenir.
4.2. Adam Çalıştıranın Sorumluluğu (TBK m.66)
İşveren, yardımcı kişilerin (ustabaşı, formen, ekip başı vb.) kusurundan kendi kusuru gibi sorumludur. Bu düzenleme ispat yükünü işçi lehine kolaylaştırır; işveren “özenle seçim–talimat–denetim” yükümlülüğünü yerine getirdiğini somut delillerle göstermek zorundadır.
4.3. Tehlike Sorumluluğu (TBK m.71)
Motorlu araçla yük taşımacılığı, yüksek riskli makine kullanımı, patlayıcı/parlayıcı maddelerle çalışma gibi tehlike arz eden işletmelerde kusur dışında da sorumluluk gündeme gelebilir. Uygulamada, yüksek tehlike içeren faaliyetler ağırlaştırılmış sorumluluk rejimiyle değerlendirilir.
5) Asıl–Alt İşveren, Müşterek ve Müteselsil Sorumluluk
Uygulamada şantiye ve fabrika dosyalarında çok aktörlü yapı sık görülür. İSG organizasyonu ve denetimi bakımından asıl işveren; alt işverenlerin faaliyetlerini koordine etmek, ortak alan risklerini bertaraf etmek ve yükleniciler arası etkileşimi yönetmek zorundadır. Bu bağlamda müşterek ve müteselsil sorumluluk ilkesi sıklıkla uygulanır. Alt işveren sözleşmelerinde sorumluluğu tamamen devreden hükümler işçiye karşı ileri sürülemez; yalnızca iç ilişkide rücu imkânı doğurabilir.
6) SGK Boyutu: Bildirim Yükümlülüğü, Ödenek ve Gelir Bağlama
6.1. İş Kazası Bildirimi
İşverenin kazadan itibaren 3 iş günü içinde SGK’ya bildirim yükümlülüğü bulunur. Geç bildirim hâlinde idari para cezası uygulanabileceği gibi, bazı ödemelerin rücu ve gecikme tartışmaları doğabilir. Ağır kazalarda kolluğa ve Cumhuriyet savcılığına haber verilmesi gerekir.
6.2. Geçici İş Göremezlik ve Sürekli İş Göremezlik Geliri
-
Geçici iş göremezlik ödeneği: Rapor süresince günlük kazancın belirli oranları üzerinden ödenir.
-
Sürekli iş göremezlik geliri: Meslekte kazanma gücü kayıp oranına göre (ör. %10 ve üzeri) bağlanabilir.
-
Ölüm hâli: Hak sahiplerine ölüm geliri bağlanması, cenaze ve evlenme ödeneği gibi haklar söz konusu olabilir.
6.3. SGK’nın Rücu Hakkı (5510 m.21)
Kaza, işverenin kastı veya iş güvenliği mevzuatına aykırılık nedeniyle meydana gelmişse, Kurum yaptığı ödemeleri işverene rücu edebilir. Bu; işveren bakımından mali riskin yalnızca tazminatla sınırlı olmadığını gösterir.
7) Tazminat Türleri: Maddi ve Manevi Tazminat Kalemleri
7.1. Maddi Tazminat
-
Tedavi giderleri, bakıcı/rehabilitasyon giderleri, geçici iş göremezlik zararları,
-
Sürekli iş göremezlik nedeniyle kazanç kaybı,
-
Çalışma gücünde azalma nedeniyle ilerideki gelir kaybı,
-
Ölüm hâlinde destekten yoksun kalma tazminatı.
Bu kalemlerde SGK tarafından karşılanan tutarlar, işverenden istenecek tazminattan mahsup edilebilir; fakat SGK gelirinin varlığı, işveren aleyhine tazminat talebini bütünüyle bertaraf etmez. Mahsup aynı zarar unsurunda ve net esasına göre yapılır.
7.2. Manevi Tazminat
Ağır bedensel zarar veya ölüm hâllerinde manevi tazminat talep edilebilir. Miktarın takdirinde olayın ağırlığı, kusur oranları, kusurun ağırlığı, tarafların sosyal–ekonomik durumu ve hakkaniyet ölçütleri dikkate alınır. Uygulama, caydırıcı ve telafi edici bir denge gözetir.
8) Destekten Yoksun Kalma, Sürekli İş Göremezlik ve Hesap Esasları
8.1. Destekten Yoksun Kalma
Ölen işçinin eşi, çocukları ve bazı durumlarda anne–baba gibi destek gören kişiler, aktif–pasif dönem, yaşam tabloları, varsa kayıtlı gelir ve asgari geçim verileri üzerinden hesaplanan bir tazminat talep edebilir.
8.2. Sürekli İş Göremezlik
Maluliyet oranı (ör. %X), işçinin yaşı, geliri, kıdemi ve mesleki geleceği dikkate alınarak kapitalizasyon yöntemiyle hesap yapılır. Müterafik kusur varsa indirime gidilir. Hesap raporlarında net gelire ve vergi/prim etkilerine dikkat edilmelidir.
8.3. SGK Gelirinin Mahsubu
Mahsup, aynı zarar unsuruna ilişkin olmalıdır. Örneğin SGK’nın bağladığı sürekli iş göremezlik geliri, aynı başlıktaki işveren tazminatından mahsup edilir; manevi tazminat ile SGK geliri kural olarak aynı havuzda değerlendirilmez.
9) Müterafik Kusur, Kaçınılmazlık ve İlliyet Bağı
9.1. Müterafik Kusur (TBK m.52)
İşçinin eğitim almasına rağmen talimata aykırı davranması, KKD’yi kullanmaması, alkollü/uyuşurucu etkisi altında çalışması gibi durumlarda müterafik kusur indirimi yapılabilir. Ancak işverenin sistematik denetim yapması beklenir. Salt “uyarı yaptım” beyanı çoğu dosyada yeterli görülmez.
9.2. Kaçınılmazlık
Tüm önlemler alınmış, eğitim ve denetim kusursuz, risk analizi güncel ve öngörülemez bir dış etken söz konusu ise “kaçınılmazlık” tartışması gündeme gelebilir. Bu istisnai bir savunmadır; ispatı güçtür.
9.3. İlliyet Bağı
Kazanın, işin yürütümüyle uygun illiyet içinde bulunması gerekir. Önceden var olan sağlık sorunlarının kazanın sonuçlarına etkisi bilirkişilikte oranlama ile değerlendirilir.
10) Delil ve İspat: Uygulamada Dosya Kurulumu
Temel evrak ve deliller:
-
SGK İş Kazası ve Meslek Hastalığı Bildirim Formu,
-
Olay yeri tutanakları, işyeri iç raporları, kolluk/itfaiye tutanakları, savcılık dosyası,
-
Risk değerlendirmesi, eğitim katılım formları, KKD zimmet ve denetim kayıtları,
-
İşe giriş/periyodik muayene, hekim raporları,
-
Görüntü kayıtları, vardiya çizelgeleri, tanık beyanları,
-
Bilirkişi raporları (İSG uzmanı + aktüerya).
Pratik strateji:
-
Ceza soruşturma dosyasını getirtin; tespit ve bilirkişi bulguları, hukuk davasında delil olur.
-
Erken dönemde olay yeri keşfi talep edin; şantiye düzeni hızla değişir.
-
Eğitim ve denetim belgelerinde somutluk arayın (tarih, içerik, imza, sınav).
11) Dava Yol Haritası: Görevli–Yetkili Mahkeme, Zamanaşımı, Arabuluculuk
11.1. Görev ve Yetki
İş kazasından doğan tazminat davalarında İş Mahkemeleri görevlidir. Yetki; davacının yerleşim yeri, haksız fiilin işlendiği yer ve işin yapıldığı yer mahkemelerinde kurulabilir. Pratikte işçinin ikametgâhı ve kaza yeri sık başvuru noktalarıdır.
11.2. Zamanaşımı
Haksız fiil tazminat taleplerinde genel kural: zararın ve failin öğrenilmesinden itibaren 2 yıl ve her hâlükârda 10 yıl. Ancak olay aynı zamanda suç teşkil ediyorsa, ceza zamanaşımı daha uzun ise o uygulanır. Bu nedenle ceza dosyasının varlığı ve suç vasfı önem taşır.
11.3. Arabuluculuk
İş kazasından doğan bedensel zarar ve ölüm nedeniyle açılan tazminat davaları, kural olarak zorunlu arabuluculuk kapsamının dışındadır. Bununla birlikte taraflar isteğe bağlı arabuluculukla anlaşma yolunu tercih edebilir.
12) Ceza Hukuku ve İdari Yaptırımlar Boyutu
Ağır yaralanma ve ölüm hâllerinde taksirle yaralama (TCK m.89) ve taksirle öldürme (TCK m.85) suçları gündeme gelebilir. Bilinçli taksir ve bazı ağır ihlallerde olası kast tartışmaları da yapılmaktadır. İdari düzlemde 6331 sayılı Kanun uyarınca idari para cezaları ve işin durdurulması gibi yaptırımlar söz konusu olabilir. Bu süreçler özel hukuk davasından bağımsız yürür; ancak kusur tespiti ve deliller bakımından birbirlerini etkiler.
13) Sık Karşılaşılan Senaryolar
13.1. Servis (Gidiş–Dönüş) Kazaları
İşverence sağlanan taşıtla işe gidiş–dönüş sırasında meydana gelen kazalar, 5510 m.13 kapsamında iş kazası sayılır. Servisin organizasyonu, rota, emniyet tedbirleri ve sürücü yeterliliği hususları incelenir. İşveren; taşeron taşıma şirketi kullansa da koordinasyon ve denetim yükümlülüğünden kaçamaz.
13.2. Yüksekte Çalışma ve Düşme
İskele, merdiven, çatı ve platformlarda yaşam hattı, ankraj, düşüş durdurucu sistemler ve bariyerler bulunmalı; personel tam koruma ile çalıştırılmalıdır. Basit bir kask–kemer vermek yeterli olmayıp kullanım ve denetim şarttır. Eksiklik ağır kusur sayılabilir.
13.3. Makine Kazaları, Kırpılmamış Koruyucular
Pres, giyotin, konveyör, forklift gibi makinelerde koruyucu tertibat ve acil durdurma sistemleri hayati önem taşır. Uygunsuz kullanımın önlenmesi için talimat, eğitim ve denetim zinciri aranır; vardiya amirlerinin kusurları TBK m.66 kapsamında işverene yüklenir.
13.4. Asıl–Alt İşverenli Şantiyeler
Şantiye koordinasyonu, iş programı çakışmaları ve ortak alan riskleri çoğu zaman kazanın ana sebebidir. Asıl işverenin koordinasyon defterleri, kurul kararları ve risk paylaşımı belgeleri kritik delillerdir. Müteselsil sorumluluk ilkesi uyarınca zarar gören işçi, taraflardan herhangi birine yönelebilir.
Kapanış
İş kazaları dosyalarında başarı, erken delil yönetimi, kusurun teknik olarak ortaya konulması ve aktüeryal hesapların doğru yapılmasıyla yakından ilişkilidir. İşveren yönünden İSG kültürünün sahaya yansıması (eğitim–denetim–kontrol zinciri) bir “evrak” meselesi değil, fiilî organizasyon meselesidir. İşçi/işçi yakınları bakımından ise SGK süreçleri ile özel hukuk tazminatının doğru ayrıştırılması, mahsup–faiz–zamanaşımı gibi ayrıntıların doğru kurulması belirleyici olur.
About Post Author
