1) Telif korumasının amacı ve sistematiği

Fikir ve sanat eserleri hukuku, insanın zihinsel ve estetik emeğini koruyarak yaratıcılığı teşvik eder; piyasadaki menfaati değil, kişisel (manevi) ve ekonomik (mali) hakları güvenceye alır. Türk hukuku bakımından temel kaynak 5846 sayılı FSEK’tir. Kanun, bir yandan “eser”i ve eser sahipliğini tanımlar; diğer yandan bağlantılı hakları (icracı sanatçılar, fonogram ve film yapımcıları, yayın kuruluşları) ve bazı komşu korumaları (ad, resim, mektuplar vb.) düzenler. Ayrıca veri tabanları için sui generis koruma (Ek m. 8) öngörülmüştür.

Telif koruması kayıt/tescil/tevdie bağlı değildir; eser ortaya çıktığı anda koruma doğar (FSEK m. 13). Tescil ve bandrol, hak doğuran değil, ispat kolaylığı sağlayan idari araçlardır.

2) “Eser”in tanımı ve grupları

Kanunda merkez kavram “eser”dir. FSEK m. 1/B’ye göre eser, sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim-edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserlerinden birine dahil her nevi fikir ve sanat ürünüdür. Bu nedenle koruma numerus clausus bir sistem izler:

• İlim ve edebiyat eserleri (kitap, makale, yazılım dahil metin temelli ürünler, konuşma, konferans vb.),

• Musiki eserleri,

• Güzel sanat eserleri (resim, heykel, fotoğraf, grafik tasarım, mimari proje vb.),

• Sinema eserleri (her tür hareketli görüntü).

Bu sınıflandırma, yeni tür ürünlerin (ör. dijital içerikler) korunmasını engellemez; yeter ki bu gruplardan birine uyarlanabilir nitelikte ve hususiyet taşısın.

3) Eser sayılmanın üç temel şartı

a) Şekli şart – Eser gruplarından birine dahil olma

Bir fikri ürün mutlaka sayılan eser gruplarından birine yerleştirilebilmelidir. Örneğin bir parfüm kokusu veya saf yemek tarifi tek başına FSEK bakımından eser değildir; ancak kokunun veya tarifin özgün yazınsal, görsel veya işitsel anlatımı eser olabilir. Aynı şekilde bir katalog katalog olmanın gerektirdiği yüksek özgünlük düzeyine ulaşırsa korunur; salt dizinleme, sıradan listeleme veya verilerin teknik sıralanışı korunmaz (veri tabanları yönünden sui generis koruma ayrı).

b) Sübjektif şart – “Hususiyet”

Hususiyet, eserin sahibinin kişisel izini taşımasıdır. Fikir, tema veya konu değil, anlatımın/biçimin özgünlüğü korunur. Yargıtay çizgisi ve doktrindeki ölçütler üç eksende toplanır:

1. Serbest biçimlendirme alanı: Yaratıcının konu üzerinde teknik zorunluluklardan bağımsız tercih özgürlüğü bulunmalı; sırf zorunluluk doğuran şekillenmeler (teknik çizimler, standart formüller) telif koruması doğurmaz.

2. Genelin üstünde bir özellik: Ürün, sıradan olanı aşmalı; gündelik, rutin, herkesin aynı şekilde yapacağı çözümler korunmaz.

3. Amacın gerektirdiğinin üstünde bir özellik: Sadece işlevsel-ticari amacın zorunlu kıldığı minimal biçimlendirme yeterli değildir; yaratıcı katkı aranır.

Hususiyetin tespiti parça parça değil, eserin bütünsel estetik-etkin izlenimi üzerinden yapılır. Aynı konuyu işleyen iki anlatımdan yalnızca yaratıcı olan korunur; “fikir serbestliği” ile “ifade tekelliği” arasındaki sınır burada çizilir.

c) Objektif şart – Algılanabilirlik

Eser, üçüncü kişilerce algılanabilir bir biçimde ortaya konmuş olmalıdır. Bu, illaki yazılı/somut bir maddi taşıyıcıya sabitlemeyi gerektirmez. Sözlü bir konferans, irticalen icra olunan müzik de eserdir; çünkü dinleyici tarafından algılanır. Fakat yalnızca zihinde kalan, hiç ifade edilmemiş düşünce veya yazılmamış şiir korunmaz. Teknik araç gerektiren ürünlerde (CD, DVD, dijital dosya) algılanma cihaz aracılığıyla mümkündür; bu, korunmaya engel değildir.

4) Eser sayılmayanlar – Sınırlar

• Doğa ürünleri ve arkeolojik buluntular kendiliğinden eser değildir; zira insan emeğiyle yaratılmamıştır. Buluntu üzerindeki özgün fotoğraf/çizim/yorum ise ayrı bir eser olabilir.

• Folklor/anonim ürünler tekrarlandıkça kişisel katkısı silinen ortak kültür öğeleridir; yeniden özgün yorumla işlenmedikçe eser sahipliği doğurmaz.

• Haber ve güncel bilginin salt içeriği korunmaz; haberin özgün anlatımı korunur.

• Teknik talimatlar, tarifler, formlar; yalnız işlevsel sonucu hedefleyen, serbest biçimlendirmeye yer bırakmayan içerikler eser değildir.

• Fikirler, yöntemler, ilkeler korunmaz; sadece ifade korunur.

5) Dijital ürünler, programlar ve veri tabanları

Bilgisayar programları FSEK kapsamında yazılı eser olarak korunur; kaynak/nesne kod ile tasarım dokümanları hususiyet taşıdığı ölçüde eserdir. Arayüz/ekran tasarımları görsel sanat ürünlerine yaklaşır. Veri tabanları ise içeriğin seçimi-dizilimine özgün katkı varsa eser sayılabilir; aksi halde sui generis koruma gündeme gelebilir (Ek m. 8). Salt verinin kendisi, korunmaz.

6) Hak sahipliği, haklar ve başvuru yolları (kısa çerçeve)

Eser sahibi yaratandır; birlikte yaratımda ortak eser sahipliği söz konusu olabilir. İş ilişkilerinde program gibi bazı ürünlerde işveren lehine özel düzenler bulunur; aksi halde mali hakların devri yazılılık ve konu, yer, süre bakımından belirgin olmalıdır. İhlalde; tecavüzün durdurulması-men’i, kaldırılması, maddi-manevi tazminat, karın iadesi, yayımın durdurulması ve el koyma, ayrıca cezai yaptırımlar talep edilebilir.

---

Benzer Olaylar ve Uygulama Örnekleri

Aşağıdaki örnekler; Yargıtay yaklaşımı, öğretideki kriterler ve gönderdiğiniz metinlerdeki tipik tartışmalar esas alınarak kurgulanmış/özetlenmiş vakalardır. Her biri, “şekli–sübjektif–objektif” şartlar üçlüsü ve koruma sınırları bakımından yol göstericidir.

1) Arkeolojik bulguların izinsiz fotoğraflanması

Bir araştırmacı kazı alanındaki buluntuları izinsiz fotoğraflar ve krokiye döker, daha sonra bunları bir kitapta yayımlar. “Buluntu”nun kendisi doğa/kültür varlığı olduğundan eser sahibi sayılamaz; ancak fotoğraf ve çizim özgün kompozisyon içeriyorsa eser olabilir. Buna rağmen koruma talebi, buluntunun kendisi üzerinde hak iddiasına dayalı ise reddedilir; hak tartışması fotoğraf/çizim düzleminde yürütülmelidir. (Gönderdiğiniz sayfalardaki arkeoloji örneğiyle paralel.)

2) Folklorik motifin birebir tekrarı

Yerel bir halk dansı figürü, hiçbir yaratıcı katkı olmadan “birebir” sahnelenir ve pazarlanır. Folklorik ürün anonimleşmiş olduğundan, salt tekrar koruma sağlamaz; ancak koreograf üzerine özgün düzenleme yapılmışsa bu düzenleme eser sayılır ve korunur.

3) Katalog ve fiyat listesi

Bir sektör rehberi, firmaları alfabetik sıraya koyarak basit bir katalog yayımlar. Sıradan dizinleme koruma doğurmaz. Buna karşılık; firma seçiminde özgün kıstaslar, özgün grafik dil ve kompozisyonlarla oluşturulmuş bir tasarım katalogu, ilim-edebiyat/güzel sanat çizgisinde eser sayılabilir.

4) Dijital ders videosu – objektif şart

Bir akademisyen, dersini çevrimiçi platformda canlı ve kayıtlı anlatır. Sözlü anlatım, dinleyiciye ulaştığı anda algılanabilir olduğu için eserdir; üstelik kayda alınması ispatı kolaylaştırır. Dersin transkripti de eser olabilir; fakat salt ders fikri/konu başlıkları korunmaz.

5) Teknik talimat ve kullanım kılavuzu

Bir cihazın kullanma kılavuzu, zorunlu teknik adımları basit, klişe cümlelerle anlatır: serbest biçimlendirme alanı sınırlıdır. Olağan anlatımla yazılmışsa telif düzeyi düşük olabilir. Ancak kılavuz özgün şema, infografik ve anlatımla yaratıcı bir metne dönüşmüşse korunur.

6) Fotoğraf ile “objenin” ayrımı

Bir moda tasarımcısı, kendi koleksiyonunu tanıtan çekimleri internetten izinsiz alan rakibe karşı dava açar. Kıyafet tasarımının kendisi ayrı bir endüstriyel tasarım konusu olabilir; fakat davanın temeli, fotoğrafların kompozisyon, ışık ve kadraj bakımından hususiyet taşımasıdır. Fotoğraflar eser sayıldığından kopyalama/işleme tecavüz oluşturur.

7) Slogan ve kısa cümle

İki kelimelik sıradan bir reklam sloganı, özgün anlatım eşiğini aşmadığı için genelde eser sayılmaz. Buna karşılık, dil oyunları ve özgün kurgu içeren kısa metinler –şiirsel sloganlar– esere yaklaşabilir. Ölçüt, “genelin üstünde özellik”tir.

8) Yazılım ve kullanıcı arayüzü

Bir yazılımın kaynak kodu hususiyet taşır ve yazılı eser olarak korunur. Ancak arayüzde salt fonksiyonel yerleşimler (teknik zorunluluk) telifle uyuşmaz; arayüzün özgün grafik dili güzel sanat eserine yaklaşır ve ayrıca korunabilir.

9) Veri tabanı

Bir e-ticaret sitesi, ürünleri özgün seçim ve sınıflandırmayla sunan veri tabanı kurmuştur. Bu seçme-düzenleme yaratıcıysa FSEK kapsamında eser; değilse sui generis veri tabanı koruması devreye girer. Rakibin “toptan çekip yayması” ihlaldir.

10) Basın haberi

“X şirketi birleşti” şeklindeki haber içeriği serbesttir. Fakat gazetenin haber yazısı, özgün başlık ve anlatımla telif korumasına tabidir. Başlık ve metnin birebir kopyası tecavüzdür.

---

Pratik değerlendirme ve dava stratejisi

İlk adım, ürünün FSEK m. 2–5’teki gruplardan hangisine düştüğünü belirlemektir. Ardından hususiyet analizi yapılır:

• Serbest biçimlendirme var mı?

• Ürün genelin üstünde mi?

• Sırf amacın gerektirdiğinin ötesine geçen bir ifade var mı?

Objektif şart yönünden, eserin üçüncü kişilerce algılanabilir biçimde ortaya konup konmadığı ve ispat araçları (tarihli dosyalar, kayıtlar, tanıklar, dijital loglar) toplanmalıdır. Kayıt/tescil yokluğu davayı düşürmez; ama delil olarak zaman damgası, bandrol, kayıt değerli olabilir.

Hak ihlali varsa; hakka tecavüzün tespiti ve men’i, eser nüshalarının toplatılması, yayımın durdurulması, maddi ve manevi tazminat ve gerekiyorsa cezai yaptırımlar birlikte düşünülmelidir. Dijital ortamda URL tespiti, hash ve zaman damgası, erişimin engellenmesi ve DMCA-türü bildirim süreçleri pratikte önemlidir. İş ilişkilerinde, yazılım ve görsel tasarım dosyaları için devre ilişkin sözleşmelerin kapsamı (süre, yer, kullanım türleri) açık yazılmalıdır; aksi halde halen eser sahibinde kalan haklar tartışması doğar.

---

Kapanış

Gönderdiğiniz bölümün ana fikri şudur: Telif koruması fikre değil, yaratıcı ifadenin kendisine tanınan, tescile bağlı olmayan ve hususiyet eşiklerine dayalı bir korumadır. “Eser” olmak için; (i) kanuni gruplardan birine girmek, (ii) sahibinin kişisel izini taşıyan hususiyete sahip olmak ve (iii) üçüncü kişilerce algılanabilir biçimde ortaya konmak gerekir. Doğal/anonim ürünler, salt bilgi ve teknik gereklilikler korunmaz; fakat bunlar üzerinde özgün anlatım ve form ile kurulan her katkı, korumanın alanına girer.

İsterseniz, elinizdeki somut örnek için (arkeoloji fotoğrafları, katalog, ders videosu, yazılım/arayüz vb.) tamamlanmış bir ihtarname veya tecavüzün men’i-tazminat davası dilekçesini, olayınıza özgü delil listesi ve taleplerle birlikte hazırlayabilirim.