İş Ürünlerinden Yetkisiz Faydalanma (Taklitçilik) Nedir?

1) Giriş: Neden “İş Ürünlerinden Yetkisiz Faydalanma” Önemli?

Piyasada rekabetin sağlıklı işlemesi, rakiplerin dürüstlük kuralına uygun hareket etmesine bağlıdır. Türk Ticaret Kanunu (TTK) m.54–63; dürüst rekabeti korumak üzere haksız rekabet hükümlerini düzenler. Bu hükümlerin merkezinde iş ürünlerinden yetkisiz faydalanma (kısaca “taklitçilik” veya “free‑riding”) yer alır. Emek ve yatırım harcayarak ortaya konan bir iş ürünü (tasarım, ambalaj, katalog, fiyatlama modeli, kampanya konsepti, web arayüzü, liste, veri tabanı, içerik, fotoğraf kurgusu, mağaza mimarisi vb.) rakip tarafından karşılıksız biçimde ödünç alınırsa piyasada dengenin bozulması kaçınılmazdır.

Bu rehber; iş ürününden yetkisiz yararlanmaya ilişkin kavramı, unsurları, Yargıtay uygulamasındaki ölçütleri, delil stratejilerini, dava türleri ve talepleri, tazminat yöntemlerini, ihtiyati tedbir ve delil tespiti pratiklerini; ayrıca SMK (Sınai Mülkiyet Kanunu), FSEK, TBK ile kesişim noktalarını sistematik biçimde açıklar.

2) Kavramsal Çerçeve: “İş Ürünü” ve “Free‑Riding”

2.1. İş Ürünü Nedir?

TTK kapsamında “iş ürünü” geniş yorumlanır. Sadece fiziksel ürün değil; ambalaj/etiket, ürün konumlandırması, mağaza düzeni, katalog mizanpajı, fiyatlandırma ve promosyon kurgusu, reklam kampanyası konsepti, web sitesi arayüzleri/UX unsurları, ürün isimlendirme ve renk kodları, ürün dilimleri/ölçüleri, lojistik modeli, ürün fotoğraflarının ışık/kompozisyon dili, influencer senaryoları, arama motoru kurguları (SEO/SEM) gibi pazara sunumun toplam çıktısı bu kapsamda kabul edilir.

2.2. Yetkisiz Faydalanma (Taklitçilik) Nedir?

Rakibin eseri, tasarımı veya markası tescilli olsun/olmasın; önemli olan başkasının ekonomi değeri taşıyan iş yaratıcılığının, kaynağı belirtilmeden ve karşılıksız olarak üstlenilmesi ve bu sayede rekabet avantajı elde edilmesidir. Bu davranış tüketiciyi yanıltabilir, pazar emek sömürüsüne yol açar ve FSEK/SMK koruması olmasa dahi haksız rekabettir.

3) Hukuki Dayanak: TTK m.54–63 ve Kesişim Normlar

• TTK m.54: Haksız rekabetin tanımı; dürüstlük kuralına aykırı davranışlar.
• TTK m.55: Haksız rekabetin örnek fiilleri. Özellikle m.55/1(a) alt bentlerinde karıştırmaya yol açan, aldatıcı veya emekten haksız yararlanan fiiller sayılır. “İş ürünlerinden yetkisiz faydalanma” buralarda vücut bulur.
• TTK m.56–58: Dava türleri (tespit, men, ref/etkilerin ortadan kaldırılması, düzeltme ve ilân), tazminat ve kazancın iadesi, işletmenin ekonomik çıkarlarının korunması.
• TTK m.60–61: İhtiyati tedbir, delil tespiti ve süreler.
• TBK m.49 vd.: Genel haksız fiil hükümleri; tazminat hesabına yansır.
• SMK: Tasarım, marka, patent/utility model koruması varsa kümülatif/alternatif koruma gündeme gelir.
• FSEK: İş ürününün eser niteliği varsa mali/manevi haklar üzerinden ayrıca talep imkânı doğar.

Not: İş ürününün tescilsiz olması haksız rekabet korumasını dışlamaz. Tescil yoksa dahi TTK ile koruma sağlanır; koruma esenlik ve dürüstlük temellidir.

4) Unsurlar: Davacı Ne İspatlar?

1. Korunmaya değer iş ürünü: Ekonomik değer ve özgün emek içeren; pazarda ayırt edicilik veya yatırım barındıran çıktı.
2. Yetkisiz faydalanma: Davalının iş ürününü alıntıladığı/aktardığı, benimsediği veya parazit olarak beslendiği somut göstergeler.
3. Hukuka aykırılık: Dürüstlük kuralına aykırılık; bedelsiz ve izinsiz yararlanma; rakibin çabasını sömürme.
4. İlliyet: Davalının davranışı ile davacının pazar kaybı, itibar aşınması veya haksız avantaj arasında bağ.
5. Zarar/Zarar tehdidi: Gerçekleşmiş zarar, kar kaybı veya itibar zedelenmesi; yahut yakın tehlike.

Karıştırma tehlikesi her zaman zorunlu unsur değildir. Free‑riding, karıştırmadan bağımsız olarak da ihlal teşkil eder; çünkü başkasının yatırımına tutunma dürüstlükle bağdaşmaz.

5) Yargıtay Uygulamasında Temel Ölçütler

• Emek ve yatırımın sömürülmesi: Davalı, davacının pazarlama ve geliştirme yatırımlarından bedelsiz yararlanıyor mu?
• Benzerlik yoğunluğu ve bütünsel izlenim: Parçalı farklılıklar yeterli değildir; genel izlenim esas alınır. Ambalaj, renk, tipografi, konumlandırma, ürün adı, slogan, fiyat düzeyi ve dağıtım kanalları bir arada değerlendirilir.
• Pazar ve zaman faktörü: Niş pazarda küçük farklar dahi karıştırma/yararlanma etkisini büyütebilir. Davalının davacıyı takip kronolojisi önemlidir.
• Özgünlük eşiği: Fikirler serbesttir; somut görünüm/ifade koruma görür. “Trend”e uygunluk tek başına ihlal yaratmaz; fakat ayırt edici sentez taklit edilirse ihlal doğar.
• Kullanım yoğunluğu ve yaygınlığı: Kısa süreli denemeden ziyade sistematik ve sürekli kullanım ihlali ağırlaştırır.
• Delil standardı: Karşılaştırmalı kolajlar, A/B görseller, tarihli arşiv kayıtları, Wayback çıktıları, kampanya takvimleri kritik önemdedir.

6) Tipik Görünüm Biçimleri

1. Ambalaj/Etiket Taklidi: Renk bloğu, tipografi, ikonografi, şeritler ve görsel hiyerarşinin “bütünsel izlenim” olarak aynen alınması.
2. Mağaza/Stand Mimarisinin Benimsenmesi: Raf düzeni, yönlendirme ikonları, duvar grafik dili; “konsept”in birebir kopyalanması.
3. Katalog ve Broşür Mizanpajı: Grid, kapak kurgusu, ikon seti, teknik veri tablolarının yerleşimi.
4. Reklam Konsepti/Storyboard: Hikâye akışının, sloganın, jingle’ın ve görsel imzaların taklidi.
5. Ürün Fotoğrafçılığı Dili: Işık, arka plan dokusu, ürünün sahneye yerleştirilme biçimi, post‑prodüksiyon filtreleri.
6. SEO/SEM Free‑Riding: Rakibin uzun yıllar ürettiği blog/rehber içeriklerin yeniden yazım maskesiyle üstlenilmesi; “snippet hijacking”.
7. Web/Apps UI‑UX Benzeşmesi: Bilhassa onboarding akışları, ikon sözlüğü, buton yerleşimleri, boşluk kullanımı.
8. Fiyatlama/Promosyon Tasarımı: Kademeli indirim grafiği, sadakat puan mimarisi, “bundle” isimlendirmeleri.
9. Influencer Script’lerinin Kopyalanması: Ürün anlatı senaryosu, çekim ölçekleri, punchline zamanlaması.

7) Deliller ve İspat Stratejisi

• Tarihli Örnekler: Lansman duyuruları, ürün kutuları, kataloglar, sosyal medya postları; tarih damgası (timestamp) içeren kayıtlar.
• Arşiv Kaynakları: Web arşivleri, Wayback görüntüleri; tarihli medya alımları.
• Karşılaştırmalı Analiz: “Önce‑sonra” panoları; görsel kolajlar ve teknik ölçüm tabloları.
• Pazar Etki İncelemesi: Satış düşüşü, trafik kayması, arama hacmi değişimi; korelasyon‑nedensellik notları.
• Uzman Raporu: Tasarım, marka, pazarlama, UX ve fotoğrafçılık uzmanlarından bütünsel izlenim analizi.
• Elektronik deliller: EXIF verileri, gönderi logları, reklam panel çıkışları; hash değerleri.
• Kanaat Delilleri: Müşteri şikâyetleri, karıştırma örnekleri, çağrı merkezi kayıtları.
• Noter Tespiti/Delil Tespiti: İnternet içeriklerinin tespit tutanağı ile dondurulması.

8) Dava Türleri ve Talepler (TTK m.56–58)

1. Tespit Davası: Fiilin haksız rekabet teşkil ettiğinin tespiti.
2. Men (Durdurma) Davası: İhlalin durdurulması; içeriklerin kaldırılması; kampanyanın sonlandırılması.
3. Ref/Etki‑Sonuçların Ortadan Kaldırılması: Taklit ürünlerin toplatılması, imhası; düzeltme‑ilân; SEO temizliği.
4. Tazminat Davası: Maddi zarar (kar kaybı, fiyat erozyonu), manevi zarar (itibar) – koşulları varsa.
5. Kazancın İadesi: Davalının elde ettiği net kazancın terki; alternatif veya kümülatif talep.
6. Düzeltme ve İlân (m.58/3): Yanıltıcı etkilerin düzeltici açıklama ile giderilmesi; mecralara uygun yayım.

Görevli/Yetkili Mahkeme: Genel olarak Asliye Ticaret Mahkemesi; haksız fiil/fiilin etkileri esas alınarak yetki belirlenir.

9) İhtiyati Tedbir ve Delil Tespiti

• Acil Durum: Kampanyalar hızla yayılır; bu nedenle ihtiyati tedbir kritik önemdedir.
• Tedbir Çeşitleri: Ürünlerin satışının durdurulması; reklamların, sosyal medya içeriklerinin, domain alt sayfalarının erişime engellenmesi; aranan kelimelerde reklam çıkılmasının durdurulması; influencer içeriklerinin kaldırılması.
• Teminat: Uygun miktarda teminat yatırılması gerekebilir.
• Delil Tespiti: Özellikle çevrimiçi deliller için, içerikler kaldırılmadan noter/mahkeme kanalı ile tespit yapılması.

10) Zarar ve Tazminat Hesap Yöntemleri

1. Gerçek Zarar/Kar Kaybı: Davacının eserinden/iş ürününden yararlanabilseydi kazanacağı kâr.
2. Davalının Kazancı: Davalının ihlalden elde ettiği net kârın iadesi.
3. Emsal Lisans Bedeli (Hipotetik Lisans): Taraflar pazarlık etseydi doğacak makul lisans değeri.
4. İtibar Zararının Telafisi: Düzeltme/ilân ve manevi tazminat koşulları.

Faiz/Bileşik Zarar: Ticari işlerde avans faizi/mevzuata uygun faiz oranları; bileşik etki, enflasyon ve kur etkisi gözetilebilir.

11) SMK, FSEK ve TTK’nın Kesişimi

• SMK Tasarım/Marka: Tescil mevcutsa SMK temelli taleplerle birlikte TTK haksız rekabet talepleri alternatif/kümülatif olarak ileri sürülebilir.
• FSEK Eser: Fotoğraf, grafik, katalog metni, yazılım arayüzü eser niteliği taşıyorsa mali/manevi hak ihlali dayanak alınabilir.
• TBK Haksız Fiil ve Sözleşme İhlali: Gizlilik sözleşmesi/NDA, rekabet etmeme, know‑how hükümleri ihlal edilirse TBK devreye girer.

Stratejik Not: TTK tek başına yeterli olsa da, SMK/FSEK kozlarının varlığı ispatı ve koruma kapsamını güçlendirir.

12) Uygulamada Sık Hatalar ve Riskler

• Kayıt Tutmamak: Ürün geliştirme takvimi, tasarım revizyonları, ajans brief’leri versiyonlanmalı ve arşivlenmelidir.
• Sadece Marka/Tescile Odaklanmak: Tescilsiz unsurlar da iş ürünü olarak korunabilir.
• Karıştırma Tehlikesine Takılı Kalmak: Free‑riding için karıştırma şart değildir; emekten haksız yararlanma yeterlidir.
• Delili Geç Toplamak: Dijital içerikler hızla kaybolur; anlık tespit esastır.
• Yanlış Bilirkişi Alanı: UX/fotoğraf/ambalaj gibi özel alanlarda doğru uzman şarttır.

13) Sektörel Vaka Örnekleri (Kurgusal Senaryolar)

1. Hızlı Tüketim (FMCG): Davacı çikolata için benzersiz bir şerit ve renk bloğu kombinasyonu geliştirir. Davalı aynı kodları kullanarak bütünsel izlenimi kopyalar. Karıştırma iddiası olmasa da yatırımın sömürülmesi sabittir.
2. E‑Ticaret Moda: Davacı lookbook’ta özgün ışık ve zemin dokusu dili yaratır; davalı aynı çekim setini seri halde kullanır. Fotoğraflar eser niteliğinde; ayrıca TTK free‑riding uygulanır.
3. Fintek Uygulaması: Onboarding akışı, ikon setleri ve mikro kopyalar birebir UX kopyası; kullanıcı akışındaki eşleşmeler bütünsel izlenim ile tespit edilir.
4. Mobilya Tasarımı: Tescilsiz ürün çizgisi; davalı ölçü/proporsiyonu taklit eder. Tasarım tescili olmasa da iş ürünü koruması işler.

14) Koruyucu Tedbirler ve Uyum Programı

• Dokümantasyon: Proje günlükleri, yaratım takvimi, versiyon notları.
• Sözleşmeler: Ajans/tedarikçi ile IP devri, gizlilik (NDA), rekabet etmeme.
• Tescil Stratejisi: Marka, tasarım, patent ve telif tescilleriyle katmanlı koruma.
• Dijital Gözetim: Brand monitoring, anahtar kelime takibi, görsel benzerlik tarama araçları.
• Kriz Protokolü: Tespit→ihtar→tedbir başvurusu→dava; hazır şablonlar.

15) Dava Yol Haritası: Adım Adım

1. Hızlı Ön İnceleme: Benzerlik panosu, pazar/takvim analizi, ihlal haritası.
2. Delil Dondurma: Noter tespiti, ekran kayıtları, ürün satın alma/teslim belgesi.
3. İhtar ve Müzakere: Durdurma, stok yönetimi, düzeltme/ilân ve makul lisans pazarlığı.
4. Tedbir Başvurusu: Satışın ve reklamın durdurulması; domain/URL odaklı önlemler.
5. Asıl Dava: Tespit‑men‑ref‑tazminat/kazanç iadesi; bilirkişilik planı.
6. Hesap Dönemi: Ciro, brüt kâr, pazarlama harcaması ve kanal kırılımları; bilgi ve belge sunumu talepleri.
7. Uygulama: Toplatma‑imha; arama sonuçlarının temizlenmesi; ilan/düzeltme

Örnek İhtar Taslağı (Kısa)

Sayın Yetkili,
Şirketimize ait [iş ürünü/ambalaj/konsept] üzerinde sahip olduğumuz haklar ve TTK m.54–63 kapsamında dürüstlük kuralından doğan korumamız gereğince; [URL/ürün kodu] üzerinden yürüttüğünüz [tanım] faaliyetlerinin iş ürünlerinden yetkisiz faydalanma teşkil ettiğini tespit etmiş bulunmaktayız.
İşbu yazımızın tebliğinden itibaren 48 saat içinde söz konusu kullanımın tamamen durdurulmasını, stokların satıştan çekilmesini, ilgili içeriklerin kaldırılmasını ve tarafımızla zararın giderimi/kazanç iadesi görüşmelerine başlanmasını; aksi halde hiçbir ihbar ihtar gerekmeden ihtiyati tedbir ve tazminat talepli dava açacağımızı bildiririz.
Saygılarımızla.

19) Sonuç ve Değerlendirme

İş ürünlerinden yetkisiz faydalanma, modern pazarlamanın her katmanında karşımıza çıkan, dinamik ve çok biçimli bir haksız rekabet türüdür. TTK, SMK ve FSEK’in eşgüdümlü uygulanması; hızlı delil dondurma ve etkili tedbir ile desteklendiğinde, ihlalin pazardaki etkisi erken safhada durdurulabilir. Stratejik dokümantasyon ve proaktif uyum programları ise ihlallerin önlenmesinde en güçlü araçlardır.