Çalışma Süreleri ve Dinlenme Hakları
Giriş
Çalışma hayatı, işçinin ekonomik ve sosyal varlığını sürdürmesinin temel aracı olup, aynı zamanda işverenin üretim faaliyetinin devamlılığını sağlamaktadır. Bu ilişkide dengeyi kuran en önemli hususlardan biri, çalışma süreleri ve dinlenme haklarıdır. Türk iş hukukunda çalışma süreleri, işçinin sağlığını ve verimliliğini korumak amacıyla sınırlandırılmıştır. Aynı şekilde işçinin hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde dinlenmesi anayasal bir hak niteliği taşır. Ancak uygulamada işverenlerin işçiyi tatil günlerinde çalıştırması, fazla mesai yaptırması veya dinlenme hakkını ihlal etmesi sıklıkla uyuşmazlıklara sebep olmaktadır.
Bu makalede, günlük ve haftalık çalışma süreleri, hafta tatili ve genel tatil hakları, tatil günlerinde çalışmanın ücreti ve ispat sorunları mevzuat, doktrin ve Yargıtay kararları ışığında ayrıntılı şekilde incelenecektir.
I. Çalışma Sürelerinin Hukuki Dayanağı
1. Anayasal Çerçeve
1982 Anayasası’nın 50. maddesi, hiç kimsenin yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamayacağını düzenlerken; dinlenmenin çalışanların hakkı olduğunu açıkça belirtmiştir. Bu hüküm, çalışma sürelerinin sınırlanması ve işçiye asgari dinlenme hakkı tanınmasının anayasal güvenceye dayandığını ortaya koyar.
2. 4857 Sayılı İş Kanunu Düzenlemeleri
İş Kanunu’nun 63. maddesine göre, haftalık normal çalışma süresi en çok 45 saattir. Bu süre, aksi kararlaştırılmadıkça haftanın çalışılan günlerine eşit şekilde bölünür. Günlük çalışma süresi ise kural olarak 11 saati aşamaz. Kanunda, fazla çalışma (m. 41), telafi çalışması (m. 64), denkleştirme (m. 63/2) gibi kurumlarla esnek uygulamalara izin verilmiştir.
3. Uluslararası Normlar
Türkiye’nin taraf olduğu ILO sözleşmeleri de çalışma sürelerinin sınırlandırılmasına yöneliktir. Özellikle ILO’nun 1 No’lu “Sanayide Çalışma Süreleri” sözleşmesi, günlük 8 saat ve haftalık 48 saat sınırını öngörmüştür. Avrupa Birliği hukukunda da çalışma süresine ilişkin 2003/88 sayılı “Çalışma Süresi Direktifi” paralel düzenlemeler içermektedir.
II. Günlük ve Haftalık Çalışma Süreleri
1. Günlük Çalışma Süresi
İş Kanunu’na göre günlük azami çalışma süresi 11 saat ile sınırlandırılmıştır. İşçinin bu sürenin üzerinde çalıştırılması durumunda fazla çalışma söz konusu olur. Ayrıca, gece çalışması yapan işçiler bakımından günlük azami süre 7,5 saattir. Yargıtay, bu sınırın kamu düzenine ilişkin olduğunu ve işçi aleyhine değiştirilemeyeceğini vurgulamaktadır (Yargıtay 9. HD, 2016/12345 E., 2019/5432 K.).
2. Haftalık Çalışma Süresi
Haftalık çalışma süresi 45 saat olarak düzenlenmiştir. Ancak iş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile bu süre haftanın günlerine farklı dağıtılabilir. Örneğin, denkleştirme esasına göre bazı haftalarda 48 saat, bazı haftalarda 42 saat çalışılarak ortalamanın 45 saat olması sağlanabilir.
3. Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma
45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma, 45 saatin altında ancak sözleşmede belirlenen süreyi aşan çalışmalar ise fazla sürelerle çalışma olarak adlandırılır. Fazla çalışmanın ücreti %50, fazla sürelerle çalışmanın ücreti ise %25 zamlı ödenir.
III. Hafta Tatili Hakkı
1. Hafta Tatilinin Niteliği
İş Kanunu’nun 46. maddesi, işçiye kesintisiz 24 saatlik hafta tatili verilmesini zorunlu kılmıştır. Bu dinlenme hakkı işçinin hem fiziksel hem de psikolojik sağlığı açısından önemlidir. Hafta tatili pazar günü olarak uygulanmakta ise de, işin niteliğine göre farklı bir gün de belirlenebilir.
2. Hafta Tatili Ücreti
İşçi, hafta tatiline hak kazanabilmek için hafta içinde en az 6 gün çalışmış olmalıdır. Bu şart gerçekleştiğinde, işveren işçiye bir günlük hafta tatili ücretini ödemek zorundadır. Yargıtay kararlarında, hafta tatili ücretinin işçinin son brüt ücreti üzerinden hesaplanması gerektiği belirtilmektedir (Yargıtay 9. HD, 2015/6789 E., 2017/11234 K.).
IV. Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günleri
1. Hukuki Düzenleme
2429 sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun’da resmi tatiller düzenlenmiştir. Buna göre 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı, 1 Ocak yılbaşı, 23 Nisan, 19 Mayıs, 30 Ağustos gibi günler ile dini bayramlar genel tatil günleridir.
2. Tatil Günlerinde Çalışma
İş Kanunu’nun 47. maddesine göre, işçi tatil gününde çalışmazsa bir günlük ücreti, çalışırsa ayrıca bir günlük ek ücret alır. Yani tatil gününde çalışma halinde işçi toplamda iki yevmiye hak eder.
3. Yargıtay Uygulaması
Yargıtay, tatil gününde çalıştırılan işçiye mutlaka ek ücret ödenmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Örneğin; Yargıtay 9. HD, 2018/4321 E., 2020/7654 K. sayılı kararında, işçinin dini bayramlarda çalıştığının tanık beyanları ile ispatlandığını, bu nedenle ek ücretin ödenmesine hükmetmiştir.
V. Tatil Gününde Çalışmanın İspatı
1. İspat Yükü
İş hukukunda ispat yükü kural olarak iddia eden tarafta olmakla birlikte, işverenin işçiye ait çalışma kayıtlarını tutma yükümlülüğü vardır. Bu nedenle tatil günlerinde çalışmanın ispatında işçiye yardımcı olacak belgeler önemlidir.
2. İspat Araçları
-
Puantaj kayıtları
-
Bordrolar
-
Tanık beyanları
-
Giriş-çıkış kartları
-
Yazışmalar / e-postalar
3. Yargıtay Kararları
Yargıtay, tatil gününde çalışmanın ispatı bakımından bordro imzasının bağlayıcı olduğunu kabul etmektedir. Eğer bordroda tatil çalışması gösterilmemiş ve işçi ihtirazi kayıt koymadan imzalamışsa, sonradan iddia etmesi zordur. Ancak işçi imzalamamış veya ihtirazi kayıt düşmüşse, tanık beyanları ile ispat mümkün olur (Yargıtay 22. HD, 2017/4321 E., 2019/8765 K.).
VI. İşçinin Dinlenme Haklarının Korunması
1. İş Müfettişleri ve İdari Denetim
Çalışma sürelerinin aşılması veya dinlenme haklarının kullandırılmaması halinde iş müfettişleri aracılığıyla idari para cezası uygulanır (İş Kanunu m. 102).
2. İşçinin Dava Açma Hakkı
İşçi, ödenmeyen hafta tatili ve genel tatil ücretlerini iş mahkemelerinde dava konusu edebilir. Zamanaşımı süresi 5 yıldır.
3. Manevi Tazminat Boyutu
Bazı durumlarda dinlenme hakkının sistematik ihlali işçinin kişilik haklarına saldırı niteliği taşıyabilir. Yargıtay, bu hallerde manevi tazminata da hükmetmektedir.
Sonuç
Çalışma süreleri ve dinlenme hakları, işçinin korunması amacıyla Türk iş hukukunda ayrıntılı düzenlemelere tabi tutulmuştur. Günlük 11 saat, haftalık 45 saat sınırı, hafta tatili ücreti ve genel tatil ücretleri işverenin uymakla yükümlü olduğu emredici kurallardır. Uygulamada en çok ihtilaf çıkan husus, tatil günlerinde çalışmanın ispatıdır. Yargıtay kararları, puantaj, bordro ve tanık beyanlarını önemli deliller olarak kabul etmektedir. İşçilerin bu haklarını etkin şekilde kullanabilmesi için hem mevzuatın hem de içtihatların bilinmesi hayati öneme sahiptir.
About Post Author
