Rekabet Hukukunda Pazar Hakimiyeti ve Tekelleşme Nedir?

Giriş

Rekabet hukuku, ekonomik düzenin serbest piyasa ilkeleri çerçevesinde işlemesini sağlayan ve tüketici refahını korumayı hedefleyen temel hukuk dallarındandır. Özellikle pazar hakimiyeti ve tekelleşme, piyasa yapısının sağlıklı şekilde devamı açısından kritik kavramlardır. Bir teşebbüsün pazarda güçlü bir konuma ulaşması, serbest rekabetin doğal sonucu olabileceği gibi, bu konumun kötüye kullanılması halinde rekabetçi düzeni bozarak ekonomik refaha zarar verebilir.

Türkiye’de rekabet hukuku, 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun ile düzenlenmiştir. Bu Kanun, Avrupa Birliği rekabet hukukuyla paralel hükümler taşımakta olup Rekabet Kurumu tarafından uygulanmaktadır. Tekelleşme ve pazar hakimiyeti konuları, yalnızca ulusal düzeyde değil, küresel ölçekte de ekonomik düzenin şekillenmesinde önemli rol oynamaktadır.

I. Pazar Hakimiyeti Kavramı

1. Pazar Hakimiyetinin Tanımı

Pazar hakimiyeti, bir teşebbüsün rakiplerinden, müşterilerinden ve tüketicilerden bağımsız hareket ederek fiyat, üretim, kalite veya ticari koşulları belirleyebilme gücünü ifade eder. Bu durum, genellikle yüksek pazar payı ile bağlantılı olmakla birlikte tek başına pazar payına indirgenemez. Pazar hakimiyeti, ekonomik ve yapısal birçok faktörün birleşimiyle ortaya çıkar.

2. Hukuki Dayanak

4054 sayılı Kanun’un 6. maddesi, pazar hakimiyetinin kötüye kullanılmasını yasaklamaktadır. Buradaki temel ayrım, “hakim durumda olma” ile “hakim durumu kötüye kullanma” arasındadır. Hakimiyetin varlığı doğal süreçlerin sonucu olabilir; ancak kötüye kullanılması, rekabet ihlali olarak kabul edilir.

3. Hakimiyetin Belirlenmesinde Kriterler

• İlgili Pazar Tanımı (ürün ve coğrafi pazar),
• Pazar Payı (genelde %40 ve üzeri ciddi kabul edilir),
• Rakiplerin varlığı ve güç dengesi,
• Pazara giriş engelleri (yüksek yatırım maliyetleri, lisans şartları, teknolojiye erişim),
• Alıcıların pazarlık gücü,
• Dikey entegrasyonun etkisi.

II. Tekelleşme Kavramı

1. Tekelleşmenin Tanımı

Tekelleşme, bir teşebbüsün pazarda rakipsiz hale gelmesi ve tüm pazarın kontrolünü elinde bulundurmasıdır. Tekel, fiyatı belirleme, arzı kısıtlama, kaliteyi düşürme veya yenilikleri engelleme gücü elde eder. Tekelleşme, hem piyasa dinamiklerinden doğal olarak doğabilir hem de hukuki veya idari imtiyazlarla ortaya çıkabilir.

2. Tekel Türleri

• Doğal Tekel: Altyapı maliyetlerinin çok yüksek olduğu sektörlerde (örneğin elektrik dağıtımı, su hizmetleri, demiryolu taşımacılığı) tek bir işletmecinin bulunması daha verimli olabilir. Doğal tekeller genellikle devlet denetimine tabidir.
• Hukuki Tekel: Devlet tarafından kanunla tanınan ayrıcalık sonucu oluşur. Örneğin, geçmişte TEK’in elektrik üretim ve dağıtımında sahip olduğu imtiyaz.
• Fiili Tekel: Rekabetçi bir piyasada, zamanla bir teşebbüsün rakiplerini saf dışı bırakmasıyla oluşur. Dijital platformlarda bu örnek sıkça görülmektedir.

3. Tekelleşmenin Ekonomik ve Hukuki Sonuçları

Tekelleşme, genellikle rekabetin ortadan kalkmasıyla birlikte şu sonuçlara yol açar:

• Fiyatların yükselmesi ve tüketici refahının azalması,
• Kalite ve yenilik baskısının azalması,
• Pazar giriş engellerinin artması,
• Rakiplerin piyasadan dışlanması.

4. Türk Hukukunda Tekelleşme

Türk hukukunda tekelleşme doğrudan yasak değildir. Ancak, 4054 sayılı Kanun’un 6. maddesi, tekelleşmeye yol açan kötüye kullanım davranışlarını yasaklar. Ayrıca, 7. madde, birleşme ve devralmaların rekabeti önemli ölçüde azaltacak şekilde gerçekleşmesini engeller. Bu düzenlemelerle rekabetçi piyasanın korunması amaçlanır.

5. AB Hukukunda Tekelleşme

Avrupa Birliği’nde TFEU m. 102, pazar hakimiyetinin kötüye kullanılmasını yasaklar. Tekelleşme doğrudan yasaklanmaz, ancak rekabeti engelleyen birleşme ve devralmalar AB Birleşme Tüzüğü çerçevesinde engellenebilir. AB Komisyonu, Google, Microsoft ve Intel gibi şirketlere verdiği milyarlarca euroluk cezalarla dijital çağda tekelleşmeye karşı ciddi önlemler almıştır.

6. ABD Hukukunda Tekelleşme

ABD’de tekelleşmeye karşı en önemli düzenlemeler Sherman Act (1890) ve Clayton Act (1914)’tır. ABD antitröst hukuku, özellikle 20. yüzyılın başında Standard Oil ve AT&T gibi dev şirketlerin bölünmesine yol açmıştır. Günümüzde ise Google, Amazon, Meta gibi teknoloji devleri antitröst davalarının odağındadır.

7. Tekelleşme Örnekleri

• Dijital Platformlar: Sosyal medya, e-ticaret ve arama motorları (Facebook, Google, Amazon).
• Enerji Piyasaları: Elektrik dağıtım şirketleri.
• İlaç Sektörü: Patent korumaları nedeniyle ortaya çıkan geçici tekeller.

III. Pazar Hakimiyetinin Kötüye Kullanılması

1. Kötüye Kullanma Türleri

• Haksız fiyat veya koşul dayatmak,
• Üretim ve dağıtımı kısıtlamak,
• Alıcılar arasında ayrımcılık yapmak,
• Bağlı satış uygulamaları,
• Rakiplerin faaliyetlerini engellemek.

2. Rekabet Kurulu Kararları

• Google Kararı: Arama motoru ve reklam hizmetlerinde pazar hakimiyetinin kötüye kullanılması nedeniyle ağır para cezası verilmiştir. Kurul, Google’ın reklam hizmetlerini kendi arama motoru ile bağlayarak rakiplerinin faaliyetlerini zorlaştırdığına hükmetmiştir.
• Yemeksepeti Kararı: Restoranlara tek taraflı dayatılan münhasırlık şartları nedeniyle rekabetin kısıtlandığına karar verilmiştir. Kurul, Yemeksepeti’nin pazardaki güçlü konumunu kötüye kullandığını tespit etmiştir.
• Türk Telekom Kararı: Altyapı hizmetlerine erişimde ayrımcı uygulamalar nedeniyle hakimiyetin kötüye kullanıldığına hükmedilmiştir. Bu karar, altyapı tekellerine karşı alınan en önemli tedbirlerden biridir.
• Trendyol Kararı: E-ticaret platformunun kendi markalı ürünlerini algoritmalarla öne çıkararak rakip satıcıları dezavantajlı duruma düşürmesi rekabet ihlali olarak değerlendirilmiştir.
• Migros–Tansaş Kararı: Birleşme sonucunda perakende sektöründe hakimiyet artışı yaşanacağı için koşullu onay verilmiştir.

3. Yaptırımlar

• İdari para cezaları,
• Davranışsal tedbirler,
• Yapısal tedbirler (şirketin bölünmesi).

IV. Tekelleşmenin Önlenmesi: Birleşme ve Devralmalar

1. Hukuki Çerçeve

4054 sayılı Kanun’un 7. maddesi, birleşme ve devralmaların rekabeti önemli ölçüde azaltması halinde geçersiz sayılacağını düzenler. Birleşme ve Devralmalar Tebliği, bildirim eşiklerini ve inceleme sürecini belirler.

2. İnceleme Süreci

• Ön inceleme,
• Derinlemesine inceleme,
• Nihai karar (onay, koşullu onay, yasaklama).

3. Rekabet Kurulu’nun Önemli Kararları

• Migros–Tansaş: Kurul, bu birleşmede perakende sektöründe tekelleşme riskine karşı ciddi inceleme yapmış, rekabeti koruyucu koşullar öne sürmüştür.
• Yemeksepeti–Delivery Hero: Online yemek siparişi pazarında tekelleşme riski değerlendirilmiş, restoranların seçim özgürlüğü bakımından hassas denetimler yapılmıştır.
• Türk Telekom–Avea: Telekomünikasyon sektöründe dikey entegrasyon etkileri ayrıntılı incelenmiş, hizmet çeşitliliği ve rekabet üzerindeki etkiler değerlendirilmiştir.
• Beymen–Network Birleşmesi: Lüks giyim pazarında birleşmenin rekabeti sınırlayıp sınırlamayacağı araştırılmıştır.
• Boyner–YKM Kararı: Perakende sektöründe tüketicilerin fiyat ve kalite yönünden zarar görmemesi için inceleme yapılmıştır.

V. Uluslararası Karşılaştırmalar

• AB: TFEU m. 101 ve 102, AB Birleşme Tüzüğü. Google, Intel, Microsoft kararlarıyla milyarlarca euro ceza.
• ABD: Sherman Act ve Clayton Act. Standard Oil, AT&T, Microsoft davaları tarihe damga vurmuştur.
• Türkiye: AB modeline yakın, Rekabet Kurulu daha çok idari yaptırımlara ağırlık vermekte.

VI. Dijital Ekonomi ve Tekelleşme

Dijitalleşme, tekelleşme tartışmalarını yoğunlaştırmıştır:

• Veri Gücü: Veri sahipliği rekabet avantajı yaratır.
• Ağ Etkisi: Kullanıcı arttıkça platformun gücü artar.
• Çok Taraflı Pazarlar: Dijital platformların pazar hakimiyetini pekiştirir.

Rekabet Kurulu, Google, Trendyol, Facebook, Amazon gibi firmaları bu bağlamda sıkça incelemektedir.

VII. Sonuç ve Değerlendirme

Pazar hakimiyeti ve tekelleşme, modern rekabet hukukunun merkezinde yer alır. Tek başına hakimiyet veya tekel olmak yasak değildir; asıl sorun, bu konumun kötüye kullanılmasıdır. Türk rekabet hukuku, AB ile uyumlu şekilde tekelleşmeyi önlemekte ve Rekabet Kurulu, birleşme/devralma işlemlerini yakından denetlemektedir. Özellikle dijital ekonomide, veri temelli tekelleşmeler gelecekte daha sık gündeme gelecektir.

Teşebbüsler, rekabet hukuku uyum programları geliştirerek hem idari para cezalarından kaçınabilir hem de uzun vadede sürdürülebilir bir büyüme sağlayabilirler.