Franchise Anlaşmaları ve Rekabet Hukuku

1. Giriş

Küresel ekonomi ve uluslararası ticaretin gelişmesiyle birlikte, markaların daha hızlı ve etkili şekilde yayılabilmesi için çeşitli iş modelleri ortaya çıkmıştır. Bu iş modellerinden en önemlisi franchising sistemidir. Franchising, özellikle gıda, perakende, hızlı tüketim ürünleri, hizmet ve eğitim sektörlerinde hızla yayılmış; hem yerel girişimciler hem de uluslararası markalar için güçlü bir büyüme stratejisi haline gelmiştir.

Ancak franchise anlaşmaları, içerikleri itibarıyla sadece özel hukuk alanına özgü sözleşmeler değildir. Çoğu kez rekabeti kısıtlayıcı hükümler barındırmaları nedeniyle rekabet hukukunun denetimine de tabidir. Bu sebeple franchise sözleşmeleri, hem özel hukuk hem de kamu hukuku normlarının kesiştiği karmaşık bir yapıya sahiptir.

Bu çalışmada franchise kavramı, franchise anlaşmalarının hukuki niteliği, tarafların hak ve yükümlülükleri, franchise sözleşmelerinin rekabet hukuku bakımından sınırları, Rekabet Kurulu ve Yargıtay kararları ışığında incelenecek, ayrıca AB rekabet hukuku ile karşılaştırmalar yapılacaktır.

---

2. Franchise Kavramı

2.1. Tanım

Franchise kavramı Türk hukukunda pozitif düzenlemelerle açıkça tanımlanmamıştır. Ancak öğretide ve uygulamada franchising, bir işletme sahibinin (franchisor), belirli bir iş modeli, marka, know-how ve işletme sistemini belirli bir süre için ve belirli şartlarla başka bir girişimciye (franchisee) kullandırmasıdır.

Amerikan Franchise Derneği (International Franchise Association – IFA) franchising’i şu şekilde tanımlar:

“Franchising, franchisor’un, sahip olduğu iş sistemini, marka ve know-how’ını, bağımsız bir girişimciye belirli bir bedel karşılığında kullandırdığı ve sürekli destek verdiği bir dağıtım yöntemidir.”

2.2. Franchise Sisteminin Unsurları

• Marka ve Ticari Unvan Kullanımı: Franchisee, franchisor’un marka değerinden yararlanır.

• Know-How ve Eğitim: İşletme yönetimi, eğitim, operasyonel destek sağlanır.

• Münhasırlık (Exclusivity): Franchisee’ye belirli bölgede tek hak tanınabilir.

• Royalty ve Giriş Bedeli: Belirli bir başlangıç bedeli ve cirodan pay alınır.

• Rekabet Yasağı: Franchisee, aynı sektörde faaliyet gösteremez.

---

3. Franchise Anlaşmalarının Hukuki Niteliği

3.1. Karma Sözleşme

Franchise sözleşmesi tek tip bir sözleşme olmayıp, farklı sözleşme tiplerinin birleşiminden oluşur:

• Lisans Sözleşmesi: Marka ve patent kullanımı,

• Satış Sözleşmesi: Belirli malların franchisor’dan alınması,

• Hizmet Sözleşmesi: Eğitim, reklam, destek,

• Tekel Anlaşması: Belirli bir bölgede münhasırlık.

3.2. Hukuki Dayanak

• Türk Borçlar Kanunu (TBK) – genel hükümler

• Türk Ticaret Kanunu (TTK) – ticari işler

• 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun – rekabet kısıtlamaları

• 2002/2 sayılı Dikey Anlaşmalar Grup Muafiyeti Tebliği – muafiyet şartları

---

4. Franchise Anlaşmalarında Tarafların Hak ve Yükümlülükleri

4.1. Franchisor’un Yükümlülükleri

• Marka ve know-how sağlama,

• Eğitim ve sürekli destek,

• Reklam ve pazarlama faaliyetlerine katkı,

• Bölgesel koruma taahhüdü (sözleşmeye bağlı olarak).

4.2. Franchisee’nin Yükümlülükleri

• Franchise giriş bedeli, royalty ve reklam katkı payı ödeme,

• Franchisor’un talimatlarına uygun faaliyet gösterme,

• Kalite standartlarını koruma,

• Rekabet yasağına uyma.

---

5. Rekabet Hukuku Perspektifi

5.1. 4054 Sayılı Kanun’un 4. Maddesi

4054 sayılı Kanun’un 4. maddesi uyarınca:
“Rekabeti kısıtlayıcı anlaşmalar, uyumlu eylemler ve teşebbüs birlikleri kararları hukuka aykırı ve geçersizdir.”

Franchise sözleşmelerinde özellikle şu riskler söz konusu olabilir:

• Fiyat Belirleme: Sabit fiyat dayatılması,

• Bölge Kısıtlaması: Franchisee’nin bölgesi dışında satış yapamaması,

• Müşteri Sınırlaması: Belirli müşteri gruplarına satış yasağı,

• Alım Zorunluluğu: Tüm ürünlerin sadece franchisor’dan alınması.

5.2. Grup Muafiyeti (2002/2 Tebliği)

Franchise sözleşmeleri çoğunlukla dikey anlaşma niteliğinde olduğundan, Rekabet Kurulu’nun 2002/2 sayılı Tebliği kapsamında grup muafiyetinden yararlanabilir.

• Franchisor’un pazar payı %40’ın altında olmalı,

• Anlaşmada ağır kısıtlamalar bulunmamalı.

Ağır kısıtlamalar (hardcore restrictions):

• Sabit satış fiyatı,

• Tümden satış yasağı,

• Pasif satışların engellenmesi.

---

6. Rekabet Kurulu ve Yargıtay Kararları

6.1. Rekabet Kurulu Kararları

• Burger King Kararı (RK, 2002/64-759): Franchisee’lere sabit fiyat uygulaması rekabeti kısıtlayıcı bulundu.

• Coca-Cola Kararı (RK, 2007/78-905): Bölge kısıtlamalarının bazı hallerde grup muafiyeti kapsamında olabileceği belirtildi.

• Türk Telekom Kararı (RK, 2010/4-50): Bayilere zorunlu alım şartı rekabeti bozucu sayıldı.

6.2. Yargıtay Kararları

• Yargıtay 11. HD, 2015/3372 E., 2016/10173 K.: Franchisor’un aşırı müdahale ve denetim yetkisi, sözleşme serbestisini aşarsa hükümler geçersiz olur.

---

7. AB Rekabet Hukuku ile Karşılaştırma

Avrupa Birliği’nde franchise anlaşmaları, AB İşleyişi Hakkında Antlaşma (TFEU) m.101 kapsamında incelenir.

• AB Komisyonu’nun Dikey Anlaşmalar Grup Muafiyet Tüzüğü (330/2010), franchise anlaşmalarına da uygulanır.

• AB hukukunda da ağır kısıtlamalar yasaktır (ör. sabit fiyat dayatması, pasif satış yasağı).

• Ancak know-how’ın korunması ve marka değerinin sürdürülmesi için bazı rekabet sınırlamaları meşru kabul edilir.

---

8. Franchise Anlaşmalarının Avantajları ve Dezavantajları

Avantajlar

• Hazır marka ve güvenilirlik,

• Eğitim ve sürekli destek,

• Pazar payı ve müşteri tabanı.

Dezavantajlar

• Yüksek maliyet ve royalty ödemeleri,

• Rekabet kısıtlamaları,

• Hukuki riskler ve Rekabet Kurulu yaptırımları.

---

9. Rekabet Hukuku İhlallerinde Yaptırımlar

4054 sayılı Kanun’un 16. maddesi uyarınca:

• İhlal eden teşebbüslere yıllık cironun %10’una kadar idari para cezası,

• Yasaklanan sözleşme hükümleri geçersiz,

• TTK m.54 ve devamı uyarınca haksız rekabet hükümleri uygulanır.

---

10. Sonuç

Franchise anlaşmaları, ekonomik hayatta markaların büyümesi ve yayılması açısından büyük önem taşır. Ancak bu sözleşmeler, rekabet hukukuna aykırı hükümler içerdiğinde geçersiz sayılmakta ve ağır yaptırımlara yol açmaktadır.

Bu nedenle franchise sözleşmeleri hazırlanırken:

• 4054 sayılı Kanun,

• 2002/2 sayılı Tebliğ,

• Rekabet Kurulu içtihatları dikkate alınmalı;

• Franchisor ile franchisee arasındaki denge gözetilmelidir.