Single Blog Title

This is a single blog caption

Deniz Ticareti Hukukunda İnsan Kurtarma: TTK ve Uluslararası Hukukta Yükümlülükler

Deniz ticareti hukukunda insan kurtarma yükümlülükleri

Deniz Ticareti Hukukunda İnsan Kurtarma: Hukuki Çerçeve ve Uygulama

Giriş

Deniz taşımacılığı, dünya ticaretinin en eski ve en stratejik alanlarından biridir. Dünya ticaret hacminin yaklaşık %80’i denizyolu ile taşınmakta olup, bu faaliyetler uluslararası sularda ve çeşitli ülke karasularında gerçekleşmektedir. Ancak denizcilik faaliyetleri, doğası gereği yüksek risk taşır. Fırtınalar, ani hava değişimleri, teknik arızalar, çatışmalar, yangın, karaya oturma ve batma gibi çok sayıda tehlike, gemilerde hem can hem de mal güvenliğini tehdit eder.

Denizde meydana gelen bir tehlike anında, insan hayatının kurtarılması, tüm uluslararası denizcilik düzenlemelerinde ve Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK) en yüksek önceliğe sahip bir yükümlülüktür. Bu yükümlülük, yalnızca ahlaki bir sorumluluk olarak değil, hukuken bağlayıcı bir zorunluluk olarak da tanımlanmıştır.

Gemi kaptanları ve mürettebat, yalnızca kendi gemilerinde değil, denizde karşılaştıkları tehlikedeki diğer gemi ve deniz araçlarında bulunan kişilere de yardım etmekle yükümlüdür. Bu yükümlülük, TTK m. 1097, TTK m. 1302, SOLAS (Safety of Life at Sea) Sözleşmesi, 1989 Uluslararası Kurtarma Sözleşmesi ve Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (UNCLOS) m. 98 ile güvence altına alınmıştır.

Her ne kadar deniz ticaretinde kurtarma kavramı genellikle malvarlığının (gemi, yük, navlun) korunması ile anılsa da, hukukun temel önceliği insan hayatıdır. Bu nedenle, insan kurtarma faaliyetleri, kurtarma ücretinden bağımsız olarak düzenlenmiş ve denizcilerin “öncelikli ve ertelenemez” görevi olarak kabul edilmiştir.


1. İnsan Kurtarma Yükümlülüğünün Hukuki Dayanakları

1.1. Türk Ticaret Kanunu

  • TTK m. 1097 ve m. 1302‘de, denizde tehlikede bulunan kişilerin kurtarılmasının kaptanın kanuni görevi olduğu belirtilir.
  • Bu yükümlülük, gemi ve yükün kurtarılmasına yönelik çıkarlar ne olursa olsun, öncelikle can güvenliğinin sağlanması ilkesine dayanır.

1.2. Uluslararası Düzenlemeler

  • SOLAS (Safety of Life at Sea) Sözleşmesi: Taraf devletler, denizde tehlikede olan herkese yardım edilmesini zorunlu kılar.
  • 1989 Uluslararası Kurtarma Sözleşmesi m. 16: Kurtarıcı, insan kurtarmak için gerekli özeni göstermekle yükümlüdür.
  • UNCLOS m. 98: Her gemi kaptanı, tehlikede olan kişilere yardım etmekle yükümlüdür.

2. İnsan Kurtarma ve Kurtarma Ücreti

2.1. Ücret Talep Edilebilir mi?

  • TTK m. 1302/2: İnsan kurtarma faaliyeti için doğrudan bir kurtarma ücreti talep edilemez.
  • Ancak, kurtarılan kişilerin kurtarma faaliyetinin başarıya ulaşmasında önemli katkısı olan malvarlığı varsa (örneğin yük veya gemi), bu malvarlığı kurtarma ücretinin artırılmasında dikkate alınır.

2.2. Yargıtay Yaklaşımı

  • Yargıtay, insan kurtarma faaliyetinin doğrudan parasal karşılığı olmadığını, ancak malvarlığı kurtarmasıyla birleşirse toplam ücrette dikkate alınabileceğini kabul etmektedir.

3. İnsan Kurtarmanın Önceliği

  • Hukukta ve denizcilik teamüllerinde, öncelik sırası:
    1. İnsan hayatı
    2. Çevrenin korunması
    3. Malvarlığı (gemi, yük, navlun)

Bu sıralama, hem etik hem hukuki bir zorunluluktur.


4. İnsan Kurtarma Sürecinde Kaptanın Sorumlulukları

  1. Tehlikeyi fark ettiğinde derhal yardım çağrısında bulunmak (GMDSS – Global Maritime Distress and Safety System üzerinden).
  2. Kurtarma faaliyetini başlatmak için gemiyi güvenli manevraya sokmak.
  3. Kurtarılan kişilerin sağlık, barınma ve güvenlik ihtiyaçlarını karşılamak.
  4. Kurtarma faaliyetlerini denizcilik kurallarına uygun şekilde yürütmek.

5. İnsan Kurtarma – Çevresel ve Malvarlığı Kurtarma ile Bağlantı

İnsan kurtarma faaliyetleri, denizcilik hukukunda öncelikli olmakla birlikte, çoğu zaman malvarlığı kurtarma ve çevresel kurtarma faaliyetleri ile iç içe yürütülür.

5.1. Malvarlığı Kurtarma ile İlişki

  • İnsan kurtarma sırasında, gemi veya yükün de tehlikeden kurtarılması söz konusu olabilir.

  • TTK m. 1302/2 gereği, yalnızca insan kurtarma için doğrudan ücret talep edilemez. Ancak, kurtarma faaliyetinin aynı zamanda gemi veya yükü de kurtarmış olması durumunda, bu durum kurtarma ücretinin artırılmasında olumlu bir faktör olarak değerlendirilir.

  • 1989 Kurtarma Sözleşmesi m. 12 de bu ilkeyi destekler; insan kurtarma faaliyeti, malvarlığı kurtarma ücreti hesabında dikkate alınır.

Örnek:
Fırtınada hasar gören bir yolcu gemisinde, kurtarma römorkörü hem yolcuları tahliye etmiş hem de gemiyi limana çekmişse, geminin ve varsa yükün kurtarılması üzerinden kurtarma ücreti talep edilebilir. İnsan kurtarma unsuru ise bu ücretin belirlenmesinde kurtarıcı lehine etki yaratır.


5.2. Çevresel Kurtarma ile İlişki

  • 1989 Sözleşmesi m. 14 ve TTK m. 1311, çevresel kurtarmayı özel olarak düzenler.

  • Kurtarma faaliyetinin çevreye zarar verme riskini önlemesi veya azaltması durumunda, kurtarıcı ek ücret talep edebilir.

  • İnsan kurtarma sırasında çevresel zarar riskini azaltan adımlar (örneğin petrol sızıntısının önlenmesi) ek değerlendirme kriteri olur.

  • IMO (International Maritime Organization) verilerine göre, çevre kirliliği riskinin ortadan kaldırılması, mahkemelerin ücret belirlemesinde önemli bir çarpan etkisi yaratmaktadır.


5.3. Uygulamada Birlikte Kurtarma Örneği

Yargıtay 11. HD, 2019/4521 E., 2021/6212 K. – Kurtarıcı, bir feribottaki 200 yolcuyu tahliye etmiş, ardından gemiyi limana çekerek batmasını önlemiştir. Yargıtay, malvarlığı kurtarma üzerinden ücret talebini kabul etmiş, insan kurtarmayı ise ücreti artırıcı faktör olarak değerlendirmiştir.


6. İnsan Kurtarmada Sigorta ve Tazminatlar

İnsan kurtarma faaliyetleri sırasında kurtarıcılar, hem kendi canlarını hem de araçlarını tehlikeye atarlar. Bu nedenle, hukuki düzenlemeler ve sigorta sistemleri, insan kurtarmayı teşvik edecek şekilde tasarlanmıştır.


6.1. Sigorta Kapsamı

  • P&I (Protection and Indemnity) Kulüpleri: İnsan kurtarma sırasında yaralanma, ölüm veya kurtarıcının üçüncü kişilere verebileceği zararlar bu sigorta kapsamında karşılanır.

  • Hull & Machinery Sigortası: Kurtarma sırasında gemide meydana gelen hasarlar için teminat sağlar (genellikle malvarlığı kurtarma ile birlikte).

  • Kişisel Kaza Sigortaları: Mürettebatın kurtarma sırasında yaralanması veya ölümü halinde devreye girer.


6.2. Tazminat Türleri

  1. Doğrudan Maddi Zarar Tazminatı – Kurtarma sırasında kullanılan ekipman, yakıt ve teknik malzemelerin masrafları.

  2. Tedavi ve Hastane Masrafları – Kurtarma faaliyetinde yaralanan kişilerin tıbbi giderleri.

  3. Gelir Kaybı Tazminatı – Kurtarıcının gemisinin faaliyetten alıkonulması nedeniyle uğranılan ticari kayıplar.

  4. Manevi Tazminat – Özellikle ölüm veya ağır yaralanma hallerinde devreye girer.


6.3. Uluslararası Örnekler

  • IMO Guidelines – Kurtarıcıların insan kurtarma sırasında uğradığı zararların sigortalar tarafından karşılanması teşvik edilir.

  • İngiliz Deniz Hukuku Uygulaması – LOF (Lloyd’s Open Form) sözleşmelerinde insan kurtarma doğrudan ücretlendirilmez, ancak sigorta kapsamında maddi zararların tamamı talep edilebilir.


6.4. Uygulamada Sorunlar

  • Sigorta şirketlerinin insan kurtarma masraflarını “gönüllü yardım” kapsamında değerlendirip ödeme yapmaktan kaçınması.

  • Çapraz kurtarma (hem insan hem malvarlığı kurtarma) durumlarında sigorta sorumluluklarının çakışması.

  • Uluslararası sularda farklı sigorta hukuklarının çatışması.


7. Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar

  1. Kurtarma ücreti talep belirsizliği – İnsan kurtarmanın doğrudan ücretlendirilmemesi.
  2. Çok taraflı kurtarma operasyonları – Hangi faaliyet için kimin sorumlu olduğu konusunda anlaşmazlık.
  3. Uluslararası koordinasyon sorunları – Özellikle farklı bayraklı gemiler ve farklı ülke karasularında.

Sonuç

Deniz ticareti hukukunda insan kurtarma, yalnızca bir denizcilik teamülü değil; uluslararası denizcilik hukuku, Türk Ticaret Kanunu ve denizcilik meslek etiği açısından bağlayıcı bir yükümlülüktür. Türk hukuk sistemi, TTK m. 1097 ve m. 1302 ile kaptanların ve gemi işletmecilerinin insan hayatını koruma görevini açıkça düzenlemiştir. Uluslararası alanda ise SOLAS, UNCLOS ve 1989 Uluslararası Kurtarma Sözleşmesi, insan kurtarmayı hukuki bir zorunluluk olarak tanımlar.

Her ne kadar insan kurtarma faaliyetleri için doğrudan bir kurtarma ücreti talep edilemese de, bu faaliyet malvarlığı kurtarmasıyla birleştiğinde ücreti artırıcı bir faktör olarak dikkate alınır. Bu durum, kurtarıcıların hem insan hem malvarlığı kurtarma yönünde çaba göstermesini teşvik eder. Ayrıca, çevresel kurtarma ile insan kurtarma faaliyetlerinin eş zamanlı yürütülmesi halinde, çevreye verilen zararın önlenmesi ek tazmin ve ücret artışı imkânı doğurur.

Uygulamada, insan kurtarma faaliyetleri sırasında ortaya çıkan masraflar ve zararlar P&I sigortaları, Hull & Machinery poliçeleri ve kişisel kaza sigortaları kapsamında güvence altına alınabilir. Ancak uluslararası sularda farklı sigorta hukuklarının çakışması, tazminat taleplerinde gecikmelere yol açabilir. Bu nedenle, özellikle uluslararası sefer yapan gemiler için LOF (Lloyd’s Open Form) gibi standart sözleşmelerle kurtarma hükümlerinin önceden netleştirilmesi tavsiye edilir.

Yargı kararları da göstermektedir ki, insan kurtarma yalnızca hukuki bir yükümlülük değil, aynı zamanda ahlaki bir sorumluluk olarak da korunur. Mahkemeler, kurtarıcıların insan hayatını korumaya yönelik faaliyetlerini, malvarlığı kurtarma ücretlerinde artırıcı etki olarak değerlendirmekte ve sigorta şirketlerinin bu faaliyetleri karşılamasını teşvik etmektedir.

Sonuç olarak; deniz ticaretinde insan kurtarma, denizcilik faaliyetlerinin güvenilirliğini, uluslararası hukuka uyumu ve denizcilik mesleğinin saygınlığını doğrudan etkileyen bir unsurdur. Kaptanlar ve gemi işletmecileri, ulusal ve uluslararası düzenlemeleri dikkate alarak hem acil durum planlarını hem de sigorta kapsamlarını insan kurtarma yükümlülükleri doğrultusunda şekillendirmelidir. Bu yaklaşım, hem insan hayatının korunmasını hem de olası hukuki ve mali risklerin önlenmesini sağlayacaktır.

Gözdenur Turna

Leave a Reply

Open chat
Avukata İhtiyacım var
Merhaba
Hukuki Sorunuz nedir ?
Call Now Button