Deniz Ticareti Hukukunda Kurtarma Ücreti: Borçlusu, Alacaklısı, Teminat, Ödeme, Rehin ve Hapis Hakkı, Zamanaşımı

Giriş

Deniz taşımacılığı, dünya ticaretinin ana omurgasını oluşturan ve yüksek risk içeren bir faaliyet alanıdır. Gemiler; fırtına, teknik arıza, çatışma, yangın, karaya oturma veya batma gibi tehlikelerle karşılaşabilir. Bu gibi durumlarda, kurtarma faaliyetleri hem can hem de mal güvenliği açısından kritik rol oynar.

Kurtarma faaliyeti sonucunda ortaya çıkan kurtarma ücreti, hem Türk Ticaret Kanunu (TTK) hem de Türkiye’nin taraf olduğu 1989 Uluslararası Kurtarma Sözleşmesi ile ayrıntılı şekilde düzenlenmiştir. Bu düzenlemeler, ücretin kimin tarafından ödeneceğini, kime ödeneceğini, hangi teminatların verileceğini, nasıl tahsil edileceğini, rehin ve hapis hakkının kapsamını ve

zamanaşımı süresini netleştirir.

---

1. Kurtarma Ücreti Kavramı

1.1. Tanım

TTK m. 1297 uyarınca kurtarma, tehlike altında bulunan bir gemi, yük veya diğer deniz mallarının kurtarılması veya kurtarma girişiminde bulunulmasıdır. Bu faaliyet sonucunda kurtarıcı, yaptığı hizmetin karşılığı olarak kurtarma ücreti talep etme hakkına sahiptir.

1.2. Hukuki Dayanaklar

• Türk Ticaret Kanunu (TTK) m. 1297-1319

• 1989 Uluslararası Kurtarma Sözleşmesi

• Yargıtay 11. ve 15. Hukuk Daireleri kararları

• IMO (International Maritime Organization) kuralları

---

2. Kurtarma Ücretinin Borçlusu

2.1. Genel Kural

TTK m. 1312‘ye göre kurtarma ücreti borçlusu, kurtarılan malvarlığının sahibi veya maliki olan kişidir.

Buna göre borçlular:

1. Gemi sahibi (Shipowner) – Geminin kurtarılması halinde

2. Yük sahibi (Cargo owner) – Yükün kurtarılması halinde

3. Navlun alacaklısı – Navlunun korunması halinde

4. Diğer malvarlığı sahipleri – Konteyner, ekipman, özel kargo gibi

2.2. Birden Fazla Borçlu Durumu

• Birden fazla malvarlığı kurtarıldığında her malvarlığı sahibi, kendi malvarlığının değeri oranında sorumlu olur.

• Örnek:

  • Gemi değeri: 20 milyon USD

  • Yük değeri: 5 milyon USD

  • Toplam değer: 25 milyon USD

  • Kurtarma ücreti: %5 oranında = 1.250.000 USD

  • Gemi sahibi: 1.000.000 USD

  • Yük sahibi: 250.000 USD

---

3. Kurtarma Ücretinin Alacaklısı

3.1. Kimler Alacaklı Olabilir?

• Kurtarma şirketleri (uluslararası veya yerel)

• Kaptan ve mürettebat (gönüllü kurtarma yapmışsa)

• Çekme/kurtarma römorkörü sahipleri

• Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü (Türk limanlarında)

3.2. Ortak Kurtarma Faaliyetlerinde Paylaşım

TTK m. 1310 gereğince kurtarma faaliyetine birden fazla kurtarıcı katılmışsa, kurtarma ücreti, katkı oranına göre paylaşılır.

---

4. Kurtarma Ücretinde Teminat (Security)

4.1. Tanım

Kurtarma ücreti ve masrafların ödeneceğini güvence altına almak amacıyla borçluların kurtarıcıya sağladığı mali güvencedir.

4.2. Hukuki Dayanak

• TTK m. 1313: Teminat, kurtarma tamamlandıktan sonra talep edilebilir.

• 1989 Sözleşmesi m. 21: Teminat verilene kadar kurtarıcı hapis hakkı kullanabilir.

4.3. Teminat Türleri

• Banka teminat mektubu

• P&I Kulübü teminat mektubu

• Bir blok bulundu

• Sigorta poliçesi temliki

4.4. Teminat Tutarı

Genellikle tahmini kurtarma ücretini kapsar, çoğu zaman %10-15 ek güvence payı da eklenir.

---

5. Kurtarma Ücretinin Ödenmesi Süreci

1. Kurtarma faaliyeti tamamlanır.
2. Kurtarıcı, borçlulara ödeme talebi iletir.
3. Taraflar anlaşırsa doğrudan ödeme yapılır.
4. Anlaşma sağlanmazsa dava veya tahkim süreci başlatılır.
5. Teminat çözülerek ödeme yapılır.

---

6. Rehin ve Hapis Hakkı

6.1. Hapis Hakkı

• TTK m. 1321 gereği kurtarıcı, ücret ödenene veya teminat verilene kadar kurtarılan gemi veya mallar üzerinde hapis hakkına sahiptir.
  Bu hak, teslimi engelleyerek ödeme güvenliğini sağlar.

6.2. Deniz Alacağı Rehni

• TTK m. 1320‘ye göre kurtarma ücreti bir deniz alacağı niteliğinde olup gemi üzerinde kanuni rehin hakkı doğurur. Bu rehin hakkı cebri icra yoluyla satış imkânı verir.

6.3. Yargıtay Örneği

Yargıtay 11. HD, 2018/4521 E., 2020/6212 K. – Kurtarıcı, ücret ödenmediği için gemiyi limanda alıkoymuş, mahkeme bu hakkı hukuka uygun bulmuştur.

---

7. Zamanaşımı Süresi

7.1. Süre

• TTK m. 1324: Kurtarma ücreti talepleri, kurtarma işleminin sona ermesinden itibaren 2 yıl içinde zamanaşımına uğrar.

7.2. Zamanaşımının Kesilmesi

• Borcun ikrarı

• Kısmi ödeme yapılması

• Dava veya icra takibi açılması

---

8. Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar

1. Teminat miktarında anlaşmazlık

2. Birden fazla borçlu arasında ödeme paylaşımı

3. Hapis hakkının uluslararası sularda uygulanması

4. Zamanaşımı süresinin kaçırılması

---

Sonuç

Kurtarma ücreti, deniz ticaretinde hem kurtarıcıları hem de deniz güvenliğini koruyan, güçlü bir hukuki alacak hakkıdır. Türk Ticaret Kanunu ve 1989 Uluslararası Kurtarma Sözleşmesi, bu ücretin borçlu ve alacaklılarını net olarak belirlemiş, teminat mekanizması ile tahsilatı güvence altına almış ve rehin-hapis hakları ile desteklemiştir.

Zamanaşımı süresine dikkat edilmesi, teminatın doğru şekilde alınması ve gerektiğinde hapis hakkının uygulanması, alacağın tahsilinde kritik öneme sahiptir.

Gözdenur TURNA