Çatmada Tazminat Davası ve Sorumluluğun Sınırlandırılması

Deniz ticaretinde çatma olayları, yalnızca gemilerde maddi hasara yol açmakla kalmaz; yük zararları, can kayıpları, yaralanmalar ve çevre kirliliği gibi çok ciddi sonuçlar da doğurabilir. Bu durum, çatma sonrası tazminat davalarının en önemli hukuki süreçlerden biri haline gelmesine yol açar.

Türk Ticaret Kanunu (TTK m.1290–1301) ve uluslararası sözleşmeler, çatma tazminat davalarının esaslarını ve donatanın sorumluluğunun hangi hallerde sınırlandırılabileceğini düzenlemiştir.

---

1. Çatma Tazminat Davasının Hukuki Dayanağı

Çatma tazminat davaları, TTK ve uluslararası deniz hukuku sözleşmelerinde yer alan hükümler çerçevesinde açılır.
Temel dayanaklar şunlardır:

• TTK m.1296 – 1299: Çatmada kusura dayalı sorumluluk ve kusurun belirlenememesi hallerinde uygulanacak hükümler.

• TTK m.1061 – 1071: Donatanın sorumluluğunun sınırlandırılması hükümleri.

• 1910 Brüksel Çatma Sözleşmesi: Kusur, sorumluluk ve tazminat paylaşımı esaslarını belirler.

---

2. Tazminat Davasının Tarafları

Bir çatma tazminat davasında taraflar şunlardır:

• Davacı: Zarara uğrayan gemi sahibi, yük sahibi, navlun alacaklısı veya yolcu.

• Davalı: Kusurlu geminin donatanı, işleteni veya kiracısı (bareboat charterer).

Ayrıca dava, sigorta şirketleri ve P&I kulüplerinin de dahil olabileceği çok taraflı bir yargılama şeklinde görülebilir.

---

3. Tazminat Talebinin Kapsamı

Çatma tazminat davalarında talep edilebilecek kalemler şunlardır:

3.1. Maddi Zararlar

• Geminin onarım veya yenileme masrafları

• Yükte meydana gelen zararlar

• Liman, rıhtım, mendirek veya deniz tesislerinde oluşan hasarlar

• Seferin gecikmesinden doğan ekonomik kayıplar

3.2. Manevi Zararlar

• Can kaybı veya yaralanma durumlarında yakınların manevi tazminat talepleri

• Mürettebatın uğradığı bedensel zararlar

3.3. Çevre Zararları

• Petrol veya tehlikeli madde sızıntısı nedeniyle deniz kirliliği

• Çevre temizleme masrafları

• Çevre Kanunu uyarınca idari para cezaları

---

4. Kusur Esası ve Paylaşım

Tazminat talebinin miktarı, tarafların kusur oranına göre belirlenir:

• Bir tarafın kusuru: Tüm zarar kusurlu tarafça karşılanır (TTK m.1296).

• Ortak kusur: Zarar, kusur oranına göre paylaşılır (TTK m.1297).

• Kusurun belirlenememesi: Zarar eşit paylaşılır (TTK m.1298).

Örnek:

• A gemisi %70, B gemisi %30 kusurlu bulunursa; A, B’nin zararının %70’ini öder, B ise A’nın zararının %30’unu öder.

---

5. Tazminat Davasında Deliller

Başarılı bir çatma tazminat davası için şu deliller kritik öneme sahiptir:

• Kaptan seyir defteri (logbook)

• Radar, AIS ve GPS kayıtları

• Liman başkanlığı ve kıyı güvenlik raporları

• Hava durumu raporları

• Tanık ifadeleri

• Fotoğraf ve video kayıtları

---

6. Sorumluluğun Sınırlandırılması

6.1. TTK’da Sınırlı Sorumluluk İlkesi

TTK m.1061 vd. uyarınca donatan, çatma dahil bazı deniz alacaklarından dolayı sorumluluğunu sınırlandırabilir.
Bu sınırlandırma, 1976 tarihli Londra Deniz Alacaklarının Sınırlanması Sözleşmesi esas alınarak düzenlenmiştir.

6.2. Sınırlandırma Tutarı

Sorumluluk sınırı, geminin gros tonajına göre Özel Çekme Hakları (SDR) üzerinden hesaplanır.
SDR, IMF tarafından belirlenen uluslararası bir hesap birimidir.

6.3. Sınırlandırma Hakkının Kaybı

• Kasıtlı hareket veya ağır kusur halinde donatan sorumluluğunu sınırlandıramaz (TTK m.1071).

• Örneğin; kaptanın bilinçli olarak COLREG kurallarını ihlal etmesi ve bunun donatan tarafından bilinmesine rağmen engel olunmaması.

---

7. Sorumluluğun Sınırlandırılması Prosedürü

1. Donatan, mahkemeden sınırlı sorumluluk fonu oluşturulmasını talep eder.

2. Mahkeme, geminin tonajına göre SDR karşılığı Türk Lirası tutarını belirler.

3. Bu tutar mahkeme veznesine depo edilir veya banka teminat mektubu sunulur.

4. Fon oluşturulunca, alacaklılar yalnızca fondan alacaklarını tahsil edebilir.

---

8. Uluslararası Boyut

Uluslararası Boyut (Genişletilmiş)

Çatma olayları, deniz taşımacılığının uluslararası niteliği nedeniyle sıklıkla farklı bayrak taşıyan gemiler arasında meydana gelir. Bu durum, sadece Türk hukuku ile değil, aynı zamanda uluslararası deniz hukuku kuralları ve sözleşmeleriyle de bağlantılı hukuki sorunlar doğurur.
Çatmanın uluslararası boyutunu anlamak, hem sorumluluğun belirlenmesi hem de tazminat sürecinin hangi hukuka tabi olacağını netleştirmek açısından önemlidir.

---

8.1. Uygulanacak Hukukun Belirlenmesi

Uluslararası çatma vakalarında hangi ülke hukukunun uygulanacağı şu kriterlere göre belirlenir:

1. Çatmanın Meydana Geldiği Yer

   • Eğer çatma bir ülkenin karasularında meydana gelmişse, kural olarak o ülkenin hukuku uygulanır.

   • Açık denizde meydana gelmişse, bayrak devletleri arasında imzalanmış sözleşmeler veya tarafların anlaşması geçerlidir.

2. Tarafların Hukuki Anlaşmaları

   • Navlun sözleşmelerinde, taşıma sözleşmelerinde veya charterparty belgelerinde belirlenen hukuk uygulanabilir.

3. Uluslararası Sözleşmelere Taraf Olma Durumu

   • Türkiye ve karşı taraf ülke aynı uluslararası sözleşmeye tarafsa, o sözleşme hükümleri doğrudan uygulanır.

---

8.2. 1910 Brüksel Çatma Sözleşmesi

• Türkiye’nin taraf olduğu bu sözleşme, çatmalarda kusur, sorumluluk paylaşımı ve tazminat esaslarını belirler.

• Temel prensipler:

  • Kusurlu taraf zarardan sorumludur.

  • Ortak kusur varsa, zarar kusur oranına göre paylaştırılır.

  • Kusur belirlenemezse, zarar eşit paylaşılır.

  • Üçüncü kişilere karşı taraflar müteselsilen sorumlu tutulur.

• Türk Ticaret Kanunu’nun çatma hükümlerinin büyük bölümü bu sözleşmeden esinlenilerek düzenlenmiştir.

---

8.3. COLREG 1972 – Denizde Çatışmayı Önleme Kuralları

• Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO) tarafından kabul edilen ve Türkiye’nin de taraf olduğu kurallardır.

• Çatma öncesinde uygulanması gereken seyir, manevra, hız, işaret verme, radar gözetimi gibi teknik kuralları belirler.

• COLREG ihlali, uluslararası mahkemelerde kusur ispatı için en önemli delillerden biridir.

• Örneğin:

  • Kural 5: Yeterli gözcülük yapılması

  • Kural 6: Güvenli hızın muhafazası

  • Kural 7: Çatma tehlikesinin değerlendirilmesi

  • Kural 8: Çatmayı önleyici manevralar

---

8.4. Çatma ve Çevre Hukuku

• Çatma sonucu petrol, kimyasal veya tehlikeli madde sızıntısı meydana gelirse, MARPOL 73/78 ve CLC 1969 (Petrol Kirliliği Zararının Hukuki Sorumluluğu Sözleşmesi) hükümleri devreye girer.

• Bu durumda donatanın sorumluluğu, sadece çatma hükümleriyle değil, aynı zamanda çevre tazminat rejimleriyle de belirlenir.

• Örneğin, tanker kazalarında tazminat talebi, hem çatma hükümlerine hem de CLC limitlerine göre hesaplanır.

---

8.5. Yetkili Mahkeme Seçimi

• Uluslararası çatma davalarında yetkili mahkeme şu şekilde belirlenir:

  • Çatmanın meydana geldiği ülke mahkemeleri

  • Tarafların sözleşmeyle belirlediği ülke mahkemeleri

  • Tarafların üzerinde anlaşarak seçtikleri hakem heyetleri (arbitraj)

• Bazı durumlarda Londra Deniz Tahkim Mahkemesi (LMAA) veya Singapur Denizcilik Tahkim Merkezi (SCMA) gibi forumlar tercih edilir.

---

8.6. Sigorta ve P&I Kulüpleri Açısından Uluslararası Boyut

• Çatma zararları, uluslararası sigorta kulüpleri (P&I Clubs) tarafından karşılanır.

• Farklı ülkelerde kayıtlı gemiler söz konusu olduğunda, P&I kulüplerinin uluslararası hasar çözüm prosedürleri uygulanır.

• Bu nedenle çatma sonrası uluslararası sigorta koordinasyonu kritik öneme sahiptir.

---

8.7. Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar

• Hukuk Çatışması: Hangi ülke hukukunun uygulanacağı konusunda anlaşmazlık.

• Kusur Tespitinde Farklı Standartlar: Bazı ülkelerin COLREG yorumları farklılık gösterebilir.

• Tazminat Limitleri: Ulusal ve uluslararası tazminat limitleri arasındaki uyumsuzluklar.

• Çifte Yargılama Riski: Birden fazla ülkede eş zamanlı dava açılması.

---

9. Örnek Uygulama

İstanbul Boğazı’nda sisli havada seyreden iki yük gemisi çarpışır:

• A gemisi: %60 kusurlu (radar gözetimi eksik)

• B gemisi: %40 kusurlu (güvenli hız kuralına uymama)

• Toplam zarar: 10 milyon USD

• A, B’ye 4 milyon USD, B ise A’ya 6 milyon USD öder.

• Donatanlar, TTK m.1061 gereği sorumluluklarını tonaj esasına göre SDR ile sınırlandırabilir.

---

10. Sonuç

Çatma tazminat davaları, teknik deliller ve hukuki yorumun iç içe geçtiği karmaşık süreçlerdir.
Kusur tespiti, zarar hesaplaması ve sorumluluğun sınırlandırılması konularında hem TTK hem de uluslararası sözleşmelerin bilinmesi gerekir.
Donatanlar ve yük sahipleri, çatma riskine karşı sigorta poliçelerini eksiksiz düzenlemeli ve olay sonrası süreci hızlı şekilde başlatmalıdır.

Gözdenur Turna