Yük Sigortasında Taşıyanın ve Yük Sahibinin Hakları: TTK Çerçevesinde Teminat, Rücu ve İspatta Yol Haritası

Bu makale, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu perspektifiyle yük sigortası (cargo insurance) kapsamında yük sahibinin ve taşıyanın haklarını açıklar. Teminat kapsamı, hasar türleri, subrogation (halefiyet), waiver of subrogation, additional insured, loss payee, müşterek avarya, ihbar–zamanaşımı ve ispat başlıkları pratik kontrol listeleriyle birlikte ele alınır.

1) Çerçeve: Yük sigortası neden kritik ve kimleri ilgilendirir?

Deniz yoluyla taşınan eşya; ıslanma, kırılma, hırsızlık, eksilme, gecikme, hatta yangın/kurtarma gibi risklerle karşılaşır. Yük sigortası, bu risklerin ekonomik sonuçlarını yük ilgilisine (çoğunlukla gönderici veya alıcı) karşı teminat altına alan poliçedir. Taşıyan (donatan/işleten) doğrudan cargo poliçesinin tarafı değildir; onun ana kalkanı P&I’dır. Ancak yük sigortası, subrogation (sigortacının halefiyeti) yoluyla taşıyanla doğrudan kesişir: sigortacı tazminat ödedikten sonra taşıyana rücu eder. Bu nedenle cargo poliçesi yalnızca yük sahibinin değil, taşıyanın da kaderini belirler.

Kısa sonuç: Yük sigortası, yük sahibine tazmin; taşıyana ise rücu ve savunma mimarisi açısından doğrudan etki eder.

2) Normatif zemin ve terimler

• TTK – Beşinci Kitap: Deniz taşımalarına ilişkin özel hükümler (taşıyanın sorumluluğu, konşimento, navlun, müşterek avarya).

• Cargo poliçesi: Çoğu dosyada ICC (A/B/C) klozları; teminat genişliği bu klozlarla belirlenir.

• Incoterms: Yük sigortasını kimin yaptıracağı, genelde CIF/CIP (satıcı) ve FOB/CFR (alıcı) ayrımıyla netleşir.

• Konşimento (B/L): İspat + teslim + kıymetli evrak. Temiz/rezervli oluşu ispat dengesini etkiler.

• Subrogation: Sigortacının tazminattan sonra sigortalının haklarına halef olup taşıyana rücu etmesi.

• Waiver / Additional Insured / Loss Payee: Rücu zincirini ve tazminatın kime ödeneceğini belirleyen kritik klozlar.

3) Yük sahibinin (sigortalının) hakları: Teminat, tazmin ve süreç

3.1. Teminat kapsamı – “Proximate cause” ve hasar türleri

• Teminatlı riskler: ICC-A’da “all risks” mantığı; ICC-B/C’de daha dar risk listesi. Islanma, kırılma, hırsızlık, deniz tehlikeleri, kazaen düşme, yangın, kurtarma ve çoğu zaman müşterek avarya katkısı kapsamda yer alır.

• Hariç tutulanlar: Yetersiz ambalaj, eşyanın doğasından kaynaklanan ayıp, normal fires/bozulma, göreceli gecikme zararı gibi kalemler sıkça teminat dışıdır. Demurrage/detention tipik olarak cargo poliçesinde yer almaz.

3.2. Tazmin talep hakkı ve ispat

• İspatın omurgası: Konşimento (temiz/rezervli), mate’s receipt, survey raporu, foto/video, tally, terminal–gümrük evrakı.

• İhbar süreleri: Teslimde derhal/çok kısa süreli ihbar; akabinde poliçedeki bildirim süresi.

• Zamanaşımı: Poliçe ve deniz rejiminde kısa süreler vardır; çoğu talep 1 yıl içinde ileri sürülmelidir (dosyaya göre değişir).

• Kıymet beyanı (declared value): Konşimentoda yüksek kıymet beyanı, taşıyanın sınırlama savunmasını kaldırabilir; fakat navlun ve prim dengesini değiştirir.

3.3. Müşterek avarya (GA) ve kurtarma

• GA katkısı: Yük sigortası, average guarantee/bond talebi geldiğinde teminat sağlar; dispeç raporuna göre katkı ödenir.

• Kurtarma masrafları: Çoğu poliçe kapsamında değerlendirilir (kloza bağlı).

• Hak: Sigortalı, GA-kurtarma ödemelerini poliçe limitleri içinde doğrudan tazmin ettirebilir.

3.4. “Sue and labour” – zararı azaltma

• Sigortalının zararı azaltmaya yönelik makul tedbirleri alma borcu vardır; bu tedbirlerin makul masrafları çoğu poliçede ayrıca karşılanır.

• Belgeleyin: Yerinde kurutma, yeniden ambalaj, acil depolama vb. için fatura ve foto saklayın.

4) Taşıyanın hakları (yük sigortası bağlamında): Savunmalar, sınırlama ve rücu kalkanı

Taşıyan cargo poliçesinin tarafı değildir; fakat rücu davalarında baş aktördür. Başlıca hak ve savunmalar:

• Kurtuluş kanıtı ve istisnalar: Denize/yüke elverişlilikte makul özen, deniz tehlikeleri, kamu otoritesi işlemleri, yükün doğası vb. savunmaları ileri sürebilir.

• Sorumluluğun sınırlandırılması: Rejime bağlı paket/tonaj esaslı sınırlandırmalar taşıyan lehine çalışır.

• Zamanaşımı ve ihbar: Kısa süreli ihbar ve zaman aşımı savunmaları taşıyanın en güçlü araçlarındandır.

• Müşterek avarya ve navlun hapis hakkı: GA katkısı ödenmeden teslimden kaçınma; navlun alacağında hapis hakkı gibi korumalar.

• Waiver of subrogation / Additional insured: Sözleşmede (charter/B&L/satış) waiver veya ek sigortalı kurgusu varsa, sigortacının rücu yolu daralabilir.

• LOI ve misdelivery riskinde P&I koruması: Orijinal B/L ibrazı olmadan teslim talebinde LOI isteyebilir; P&I istisnaları nedeniyle prosedürü sıkı tutmak taşıyanın hakkıdır.

Pratik not: Taşıyan, waiver/additional insured kurgusunu sözleşmede aramalı; yoksa rücu baskısı büyür. P&I ile erken iletişim (notice) kritik.

5) Subrogation (halefiyet) ve rücu zinciri: Dengeler nasıl kurulur?

• Sigortacı → Taşıyan rücusu: Cargo sigortacısı tazminatı öder, sigortalının haklarına halef olur ve taşıyana (veya fiilî/alt taşıyana) döner.

• Rücuya karşı savunmalar: Taşıyan, sözleşmeden veya konşimentodan doğan sınırlama, istisna, zamanaşımı savunmalarını sigortacıya karşı da ileri sürebilir (“aynı def’iler”).

• Waiver of subrogation: Taraflar önceden kararlaştırmışsa, sigortacı belirli aktörlere rücu etmeyeceğini kabul eder; prim/limit etkisi unutulmamalı.

• Additional insured / co-assured: Çarterer, gönderici veya finansör poliçeye ek sigortalı yazılırsa, sigortacının rücu alanı daralabilir.

• Loss payee: Tazminatın kime ödeneceği (banka/finansör vs.) netleştirilir.

6) İspat ve hasar yönetimi: “Belge disiplini” oyunu kazanır

Yük sahibi için:

• Hasar tespiti: Bağımsız survey, foto/video, tally ve mate’s receipt eşleştirmesi.

• Konşimento: Rezervli ise nedenleri ayrıntılı; temiz ise yükleme anındaki görünüşü ispatlar.

• İhbar–dosyalama: Poliçedeki süreler; taşıyana ve acenteye derhal bildirim, joint survey talebi.

• İkame ve tasarruf: “Sue and labour” kapsamındaki adımları belgeleyin.

Taşıyan için:

• Notice & P&I: Olay anında P&I’ya yazılı ihbar; acente–kaptan–işleten üçgeninde tek prosedür.

• Eşleştirme: Konşimento–yükleme/boşaltma raporları–AIS/GPS–terminal kayıtları; NOR/laytime log’ları.

• LOI/eB&L: Belgesiz teslim taleplerinde LOI ve platform kuralları; kimlik ve yetki tespiti.

7) Sık görülen uyuşmazlıklar ve pratik çözümler

1. Islanma/küf hasarı – konteyner içi nem

   • Çözüm: Ventilasyon/ısı-nem log’ları, ambalaj uygunluğu, stuffing/stripping raporları. Cargo poliçesi kapsamı kloza göre; taşıyan ambalaj/“inherent vice” savunmasına gider.

2. Eksilme/hırsızlık – terminal ara yüzü

   • Çözüm: Kapı–kapı kayıt, mühür (seal) numaraları, kamera ve EDI verileri; rücuda alt taşıyan/terminal sorumluluğu.

3. Misdelivery (orijinalsiz teslim)

   • Çözüm: LOI şablonu + P&I onayı; eB&L’de platform kurallarına sıkı uyum. Sigortacı rücusu kaçınılmaz olabilir.

4. Müşterek avarya teminatı gecikmesi

   • Çözüm: Average guarantee/bond için poliçe üzerinden hızlı teminat; dispeç öncesi geçici ödeme planı.

5. Zamanaşımı ve ihbar kaçırılması

   • Çözüm: Sözleşmeye “hatırlatıcı kloz” ekleyin; departman içi SLA (ör. 24 saat ihbar/7 gün survey).

8) Sözleşme ve poliçe tasarım önerileri (risk paylaşımı)

• Incoterms–sigorta–konşimento uyumu: Kim sigortalayacak? Risk ne zaman devrediyor? Belgeleri kim ibraz edecek? Tek tabloda yazın.

• Waiver / Additional insured / Loss payee: Rücu dengesini, finansör beklentilerini ve tazminat akışını baştan belirleyin.

• Declared value & sınırlama: Yüksek kıymet beyanı gerekiyorsa navlun/prim ayarlayın; taşıyanın sınırlandırma savunması kalkabilir.

• Claims cooperation: Ortak survey, belge paylaşımı ve P&I ihbar takvimi sözleşmede yer alsın.

• Tehlikeli yük: IMDG beyanı ve acil durum protokolü; aksi hâlde teminat ve rücu zinciri bozulur.

• Forum/tahkim: Charter–B/L–satış–sigorta metinlerinde tek forum veya uyumlu tahkim (ISTAC/LMAA/ICC).

9) Hızlı kontrol listesi

• Poliçe klozu: ICC (A/B/C), war/strike ekleri ve muafiyetler kontrol edildi mi?

• Incoterms uyumu: Sigortayı kim yaptırıyor; risk ne zaman devrediyor?

• Belge seti: Konşimento, mate’s receipt, survey, foto/video, tally, terminal evrakı tam mı?

• İhbar–zamanaşımı: İç prosedürlerle (24 saat/7 gün/1 yıl) disiplin sağlandı mı?

• Waiver/additional insured/loss payee: Rücu–tazmin akışı net mi?

• GA ve kurtarma: Average guarantee/bond ve teminat akışı hazır mı?

• Misdelivery riski: LOI şablonu ve eB&L kuralları eğitimleri yapıldı mı?

• P&I iletişimi: Taşıyan için notice protokolü yazıldı mı?

10) Sonuç: “Doğru poliçe + doğru prosedür = hızlı tazmin, kontrollü rücu”

Yük sahibi, doğru cargo poliçesi, hızlı ihbar ve sağlam belge disiplini ile tazminata hızlı erişim kazanır. Taşıyan ise rücu baskısını sözleşmesel savunmalar, sınırlama, waiver/additional insured ve P&I koordinasyonu ile yönetir. Konşimento–Incoterms–sigorta üçlüsü senkron olduğunda, uyuşmazlıklar öngörülebilir hale gelir; müşterek avarya, kurtarma, misdelivery gibi ağır vakalarda dahi çözüm süresi kısalır.