Vergi Hukukunda Kanunilik İlkesi

Giriş

Vergi, devletin kamu giderlerini karşılamak amacıyla kişilerden aldığı en önemli gelir kaynağıdır. Ancak vergi, bireylerin mülkiyet hakkına ve ekonomik özgürlüğüne doğrudan müdahale eden bir mali yükümlülük olduğundan, yalnızca hukuka uygun şekilde alınabilir. Vergilendirmenin temelinde yer alan en önemli anayasal güvence ise **“kanunilik ilkesi”**dir.

Kanunilik ilkesi, verginin ancak kanunla konulabileceğini, değiştirilebileceğini veya kaldırılabileceğini ifade eder. Bu ilke, hem mükellef haklarını koruyan hem de hukuk devletini mali alanda güvence altına alan en önemli prensiplerden biridir.

---

1. Kanunilik İlkesinin Hukuki Temeli

a) Anayasa Hükmü

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 73. maddesi, vergilendirme alanında kanunilik ilkesini açıkça düzenlemiştir:

“Herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere, mali gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür. Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler kanunla konulur, değiştirilir veya kaldırılır.”

Bu hükümle, vergilendirme yetkisinin yasama organına ait olduğu ve yürütme organının tek başına vergi koyamayacağı güvence altına alınmıştır.

b) Tarihsel Gelişim

Vergilerin kanunla konulması ilkesi, tarihsel olarak “temsilsiz vergi olmaz” anlayışına dayanır. 1215 Magna Carta’dan bu yana, halkın temsilcilerinin onayı olmadan vergi alınamayacağı kabul edilmiştir. Bu ilke, günümüzde modern anayasalarda da vazgeçilmezdir.

---

2. Kanunilik İlkesinin Anlamı ve Kapsamı

a) Verginin Unsurlarının Kanunla Belirlenmesi

Kanunilik ilkesi, yalnızca verginin adının kanunda geçmesini değil, aynı zamanda vergiyi oluşturan unsurların da kanunla belirlenmesini gerektirir. Bu unsurlar:

• Verginin konusu,
• Vergiyi doğuran olay,
• Vergi mükellefi ve sorumlusu,
• Vergi matrahı,
• Vergi oranı,
• Verginin tarh, tahakkuk ve tahsil usulleri.

Bu unsurların kanunla düzenlenmesi, mükellefler açısından öngörülebilirlik ve hukuki güvenlik sağlar.

b) Belirlilik ve Öngörülebilirlik

Kanunilik ilkesinin bir yansıması da belirlilik ilkesidir. Vergi yükümlülükleri açık, net ve anlaşılır olmalı; mükellefler hangi şartlarda ne kadar vergi ödeyeceklerini önceden öngörebilmelidir.

c) Keyfiliğin Önlenmesi

Kanunilik ilkesi, yürütmenin keyfi vergilendirme yapmasını engeller. İdare, ancak kanunda öngörülen sınırlar çerçevesinde hareket edebilir.

---

3. Kanunilik İlkesinin Uygulama Alanları

a) Vergi Koyma Yetkisi

Vergi koyma yetkisi yalnızca Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne aittir. Bu yetki devredilemez. Cumhurbaşkanı veya idari makamlar, kanunla verilen yetki sınırları dışında vergi koyamaz.

b) Vergi Oranlarının Belirlenmesi

Anayasa, bazı vergilerde oran belirleme yetkisinin Cumhurbaşkanına bırakılmasına izin verir. Ancak bu yetki de kanunla çizilen sınırlar dahilindedir. Örneğin, KDV oranları kanunda belirlenen alt ve üst sınırlar arasında Cumhurbaşkanı tarafından değiştirilebilir.

c) Vergi Muafiyet ve İstisnaları

Vergi muafiyet ve istisnaları da ancak kanunla getirilebilir. İdari düzenlemelerle yeni bir muafiyet tanınamaz.

d) Vergi Usulü

Verginin tarhı, tebliği, tahakkuku ve tahsili gibi usul kuralları da kanunla belirlenmelidir.

---

4. Kanunilik İlkesinin İstisnaları

a) Cumhurbaşkanına Verilen Yetkiler

Anayasa, belirli vergilerde Cumhurbaşkanına oranları değiştirme yetkisi tanımaktadır. Ancak bu yetki, TBMM tarafından çıkarılan kanunun çizdiği sınırlar dahilindedir.

b) Geçici Vergi Düzenlemeleri

Ekonomik kriz, doğal afet gibi olağanüstü durumlarda geçici vergi düzenlemeleri yapılabilmektedir. Ancak bunlar da kanunla düzenlenmeli ve süreyle sınırlandırılmalıdır.

---

5. Kanunilik İlkesinin Vergi Hukukundaki Fonksiyonları

a) Hukuk Devleti İlkesinin Sağlanması

Kanunilik ilkesi, hukuk devletinin mali alanda hayata geçirilmesidir. Vergi yükümlülüklerinin demokratik meşruiyetini sağlar.

b) Mükellef Haklarının Korunması

Mükellefler, ancak kanunda öngörülen vergileri ödemekle yükümlüdür. İdarenin keyfi uygulamaları bu ilke ile önlenir.

c) Yargısal Denetim

Kanunilik ilkesine aykırı düzenlemeler, yargı organlarının denetimine açıktır. Anayasa Mahkemesi, bu ilkeye aykırı vergi kanunlarını iptal edebilir.

---

6. Kanunilik İlkesinin Yargı Kararlarına Yansıması

Yargı içtihatları, kanunilik ilkesini pekiştirmektedir.

• Anayasa Mahkemesi, birçok kararında vergilerin ancak kanunla konulabileceğini ve idarenin düzenleyici işlemleriyle vergi yükümlülüğü getirilemeyeceğini vurgulamıştır.
• Danıştay, vergi idaresinin kanunda açıkça yer almayan konularda mükellefe yük getiremeyeceğini kararlarında istikrarlı biçimde belirtmiştir.

---

7. Kanunilik İlkesine İlişkin Eleştiriler ve Tartışmalar

• Bazı hukukçular, kanunilik ilkesinin çok katı uygulanmasının vergi sistemini esnek olmaktan çıkarabileceğini savunmaktadır.
• Ancak çoğunluk görüş, kanunilik ilkesinin gevşetilmesinin hukuk güvenliğini zedeleyeceği ve keyfi vergilendirmeye yol açacağı yönündedir.
• Modern hukuk sistemlerinde denge, kanunun genel çerçeveyi çizmesi, idarenin ise ayrıntıları düzenlemesi şeklinde kurulmaktadır.

---

Sonuç

Vergi hukukunda kanunilik ilkesi, hem anayasal güvence hem de hukuk devleti ilkesinin mali alandaki yansımasıdır. Vergilerin ancak kanunla konulabileceği, değiştirilebileceği veya kaldırılabileceği; vergi unsurlarının, oranlarının, muafiyet ve istisnalarının da kanunla düzenlenmesi gerektiği açıktır.

Bu ilke sayesinde:

• Vergi yükümlülükleri öngörülebilir hale gelir,
• Mükelleflerin hukuki güvenliği sağlanır,
• Yürütmenin keyfi uygulamaları önlenir.

Sonuç olarak, kanunilik ilkesi, vergi hukukunun belkemiği ve hukuk devletinin vazgeçilmez güvencesidir.