Vatandaşın Vergisi Nasıl Kayba Uğruyor?: İhale Manipülasyonları ve Gizli Anlaşmalar

1. Giriş

Kamu ihaleleri, devletin mal ve hizmet alımlarında rekabetçi ortamın korunması ve kamusal kaynakların verimli kullanılması açısından kritik öneme sahiptir. Ancak uygulamada, birçok ihalede gizli anlaşmalarla fiyatların şişirildiği, gerçek rekabetin engellendiği ve dolayısıyla vatandaşın vergisinin israf edildiği görülmektedir. Bu tür uygulamalar, hem rekabet hukukunu hem de ceza hukukunu doğrudan ilgilendirmektedir.

Bu yazıda, ihale manipülasyonlarının tanımı, yöntemleri, hukuki sonuçları ve özellikle vatandaşın ekonomik zararı üzerinden hukuki bir değerlendirme sunulacaktır.

 

2. İhale Manipülasyonu Nedir?

İhale manipülasyonu; birden fazla teşebbüsün, kamuya açık veya davet usulüyle yapılan ihalelerde önceden anlaşarak rekabetçi olmayan teklifler vermesi, görüntüde rekabet yaratması, ya da rakip firmaların katılımını engellemesi anlamına gelir. En sık rastlanan biçimi gizli kartel anlaşmalarıdır.

📌 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun’un 4. maddesi, bu tür anlaşmaları “rekabeti sınırlayıcı anlaşma” olarak açıkça yasaklamıştır. Ayrıca 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu da bu eylemleri hukuki yaptırımlarla düzenlemiştir.

 

3. Gizli Anlaşma Yöntemleri: Rekabetin Maskesi

3.1. Teklif Ayarlama (Bid Rigging)

Firmalar, ihaleye katılmadan önce birbirleriyle görüşerek;

-Kimin ihaleyi kazanacağına karar verir,

-Diğerleri göstermelik yüksek teklifler sunar,

-Sırasıyla ihaleyi kazanacakları “dönüşümlü sistem” kurarlar.

Bu durumda ihale rekabetçi görünür ancak gerçekte fiyatlar yapay olarak yükselmiştir.

3.2. Pazar Paylaşımı

Firmalar coğrafi bölge, müşteri veya kurum bazında pazarı aralarında paylaşır. “Sen bu belediyenin ihalesine girme, ben girmeyeyim” gibi anlaşmalar söz konusudur.

3.3. Teklif Vermemek veya Eksik Evrakla Girerek Elenmek

Rakip firmalar, “bilinçli hatalı evrak” veya “teknik şartları karşılamayan” belgelerle ihaleye katılarak rakiplerini öne çıkarır.

3.4. Alt Yükleniciye Dönüşme

İhaleye giren firmalardan biri kazandığında, kartel üyelerinden biri alt yüklenici (taşeron) olarak projeye dâhil edilir. Bu durum da önceden yapılmış gizli anlaşmanın sonucudur.

 

4. Hukuki Sonuçlar

4.1. Rekabet Hukuku Açısından

4054 sayılı Kanun’un 4. maddesi, açıkça bu tür anlaşmaları yasaklamaktadır. Rekabet Kurulu, bu tür kartel anlaşmalarını tespit ettiğinde ilgili teşebbüslere ciro üzerinden %2 ila %10 arasında idari para cezası verebilir.

📌 Örnek Karar: Rekabet Kurulu’nun 2011/20-500 sayılı kararında, karayolu yapım ihalelerinde firmalar arasında dönüşümlü teklif verilerek rekabetin ihlal edildiği belirlenmiş ve çok sayıda firmaya toplamda milyonlarca lira idari para cezası kesilmiştir.

4.2. Kamu İhale Hukuku Açısından

4734 sayılı Kamu İhale Kanunu’nun 17. ve 58. maddeleri gereği, haksız rekabet, danışıklı hareket, bilgi paylaşımı gibi fiiller ihaleden yasaklama sebebidir. İlgili firmalar 1 yıldan 2 yıla kadar kamu ihalelerinden men edilebilir.

4.3. Ceza Hukuku Açısından

TCK m.235 kapsamında “ihaleye fesat karıştırma” suçu düzenlenmiştir. Gizli anlaşmalar ve manipülasyonlar, ceza hukuku açısından da suç teşkil edebilir.

-Suçun cezası 3 yıldan 7 yıla kadar hapis cezasıdır.

-Suçun kamu zararına neden olması hâlinde ceza artırılabilir.

-Kamu görevlileri dâhilse kamu görevlisine de ayrıca ceza verilir.

 

5. Vatandaşın Vergisi Nasıl Zarar Görüyor?

İhale manipülasyonları, yalnızca hukuka aykırılık oluşturmakla kalmaz; doğrudan vatandaşın ödediği vergilerin kötüye kullanılmasına yol açar:

-Rekabet olmadığından fiyatlar artar,

-Devlet aynı hizmeti daha pahalıya alır,

-Fiyat/kalite oranı düşer,

-Bütçede açığa ve yeni borçlanmalara neden olur.

📌 Örnek: 100 milyon TL bedelli bir yol inşaatı ihalesinde gerçek rekabet olsaydı 75 milyon TL’ye mal olabilecek bir hizmet, manipülasyon sonucu 100 milyon TL’ye yapılmıştır. Aradaki 25 milyon TL doğrudan kamunun, dolayısıyla vatandaşın zararına yazılmıştır.

 

6. Tespit ve Delil Zorlukları

Bu tür gizli anlaşmaların tespiti kolay değildir. Çünkü:

-Yazılı belgeye çok nadir rastlanır,

-Sözleşmeler önceden yapılmış ama resmi değildir,

-Görünürde “serbest teklif” sunulmuştur.

Ancak Rekabet Kurulu ve savcılıklar şunlara dikkat ederek delil elde edebilir:

-Fiyat tekliflerinin birbirine çok yakın olması

-Aynı firmaların sürekli birbirini izleyerek kazanması

-Sözleşme sonrası taşeron ilişkisinin ortaya çıkması

-Mail, WhatsApp, mesajlaşma ve telefon kayıtları

-İhalenin baştan tek firma için planlandığını gösteren teknik şartnameler

 

7. Uluslararası Örnekler ve Karşılaştırmalı Hukuk

OECD ve AB Komisyonu, ihale kartellerinin kamu ekonomisine verdiği zararlar konusunda çok sayıda rehber yayımlamıştır.

📌 OECD Rehberi: İhale manipülasyonlarının kırmızı bayrakları (bid rigging indicators) detaylı şekilde listelenmiştir.

📌 AB’de, 101 TFEU kapsamında kamu ihalelerinde rekabeti sınırlayıcı anlaşmalar açıkça yasaklanmakta ve özel programlarla yapay zekâ ile manipülasyon tespiti yapılmaktadır.

 

8. Çözüm Önerileri

🔍 Yapay zekâ ile ihale analizi: Anormal fiyat eşleşmeleri, dönüşümlü kazançlar gibi kalıplar tespit edilebilir.

📊 Açık veri sistemleri: Tüm kamu ihaleleri, teklif verenler ve fiyatlar halka açık hale getirilmeli.

🤝 Rekabet Kurumu – Sayıştay – Savcılık iş birliği: Delil toplamada disiplinler arası koordinasyon sağlanmalı.

📚 Eğitim ve rehberler: Kamu idareleri ve şirketler, ihale süreçlerinde hukuka uygunluk konusunda bilinçlendirilmeli.

 

9. Sonuç

İhale manipülasyonları ve gizli anlaşmalar, yalnızca birkaç şirketin kazancı değil; kamu bütçesinin ve dolayısıyla vatandaşın doğrudan kaybı anlamına gelmektedir. Rekabetin sağlanmadığı her kamu ihalesi, aslında vergilerin gizli bir biçimde boşa harcanmasıdır.

Türk hukuku, hem rekabet hem ceza boyutuyla bu manipülasyonlara ciddi yaptırımlar öngörmektedir. Ancak uygulamada, bu tür kartellerin teknik olarak tespit edilebilmesi, etkin denetimle soruşturulması ve hızlı yaptırımla caydırıcılık sağlanması gerekmektedir.

Rekabet Kurumu’nun bu alanda teknik kapasitesini geliştirmesi, yapay zekâ ve algoritmik analizlere daha fazla yatırım yapması, kamuoyunda ise “vergi koruma bilinci” oluşturulması şarttır. Zira kamu ihaleleri, her vatandaşın cebinden çıkan paranın kaderini belirlemektedir.