Üst Araması Nedir? Kimler Yapabilir, Nasıl Yapılır?

Giriş: Üst Aramasının Hukukî Niteliği

Üst araması, kişinin vücudu üzerindeki giysileri ve üzerinde taşıdığı eşyası üzerinde yapılan, temel hak ve özgürlüklere doğrudan müdahale niteliğindeki bir işlemdir. Bu müdahale; kişi dokunulmazlığı, özel hayatın gizliliği ve vücut bütünlüğü bakımından sıkı koşullara bağlanmıştır. Türk hukukunda üst araması; somut olayın niteliğine göre adlî arama, önleme araması veya yoklama suretiyle kontrol (kaba üst araması) rejimi içinde uygulanır. Her üç rejimin amacı, dayanağı, sınırları ve usulü farklıdır. Yanlış rejimle yapılan arama, hukuka aykırı delil ve tazminat sorumluluğu sonuçlarını doğurabilir.

Aşağıda; mevzuat kavramları sadeleştirilerek, uygulama pratiği ile birleştirilmiş, alıntısız ve özgün bir rehber sunulmaktadır.

1) Hukukî Dayanakların Genel Çerçevesi

Anayasal teminat: Özel hayatın gizliliği, kişinin dokunulmazlığı ve konut dokunulmazlığı ilkeleri; arama işlemlerine kanunla ve ölçülülük ilkesi gözetilerek izin verilebileceğini kabul eder.
Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK): Suç şüphesi ortaya çıktıktan sonra yapılan adlî aramaya ilişkin temel hükümler CMK 116–121 arasında yer alır. Yakalama veya delil elde etme amacı güdülür. Dijital delil araması (bilgisayar, telefon vb.) ise ayrıca CMK 134 rejimine tabidir.
Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu (PVSK): Suç şüphesi yokken kamu güvenliği için yapılan önleme araması (özellikle PVSK m.9) ile durdurma ve yoklama suretiyle kontrol, yani kaba üst araması (PVSK m.4/A) düzenlenir.
Adlî ve Önleme Aramaları Yönetmeliği: Aramanın nasıl yapılacağını, aynı cinsiyet, mahremiyet, yerinde ve süratli icra, tutanak düzeni gibi birçok usul detayını açıklar.
Özel kanunlar: Jandarma, gümrük, sahil güvenlik, infaz kurumu ve özel güvenlik alanlarında arama ve kontrol yetkileri ilgili kanunlarda ayrıntılandırılır.

2) Kavram Haritası: Adlî Arama – Önleme Araması – Yoklama (Kaba Üst Araması)

2.1. Adlî arama

Ne zaman? Suç şüphesi doğduktan sonra.
Amaç: Şüpheli/sanığı yakalamak veya delile ulaşmak.
Karar mercii: Kural olarak hâkim kararı; ivedi hallerde Cumhuriyet savcısının yazılı emri.
Eşik: Makul şüphe; somut olgularla desteklenen, hayatın olağan akışına uygun, keyfî olmayan şüphe.

2.2. Önleme araması

Ne zaman? Somut suç şüphesi yokken; kamu düzeni, genel güvenlik, genel sağlık, genel ahlâk veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması için.
Karar mercii: Mülkî amir (vali/kaymakam) kararı.
Kapsam: Kararda belirtilen yer, süre ve amaçla sınırlıdır.

2.3. Yoklama suretiyle kontrol (kaba üst araması)

Ne zaman? Durdurmanın şartları oluştuğunda, derhâl tehlike veya güvenlik riski bulunduğunda.
Kapsam: El ile dıştan yapılan hızlı ve yüzeysel kontrol. Elbise çıkarttırma ve vücut içi kontrol bu kapsamda yasaktır.
Amaç: Silah, patlayıcı veya derhâl tehlike arz eden nesnelerin saptanması.

Kritik ayrım: Somut suç şüphesi doğduğu anda önleme rejimi değil, adlî arama rejimi uygulanır. Uygulamada en çok hata burada yapılır.

3) Kimler Üst Araması Yapabilir?

3.1. Polis ve jandarma

Adlî arama: Hâkim kararı veya savcının yazılı emri ile yapılır; usulü CMK belirler.
Önleme araması: Mülkî amir kararıyla; Yönetmelikte öngörülen sınırlar içinde.
Kaba üst araması: PVSK 4/A uyarınca, durdurma şartları varsa el ile dıştan kontrol yapılabilir.

3.2. Özel güvenlik görevlileri

Teknik kontrol: Duyarlı kapı, X-ray, el dedektörü gibi araçlarla giriş güvenliği yapabilirler.
Elle arama: Kural olarak rıza ile mümkündür. Rıza yoksa, kamu kolluğu çağrılır ve işlemin niteliğine göre adlî/önleme rejimi işletilir.
Sınır: Özel güvenlik, kolluk değildir; zorla üst araması yetkisi yoktur. Zorlayıcı müdahaleler ancak kolluğun yetkili rejimi içinde yapılabilir.

3.3. Diğer görevliler

Gümrük, sahil güvenlik, infaz koruma, havaalanı güvenliği gibi alanlarda, özel kanunlar ve yönetmelikler uyarınca, giriş-çıkış ve kurum içi güvenliğe özgü kontrol yetkileri mevcuttur.

4) Şartlar: Eşikler ve Gerekçelendirme

4.1. Makul şüphe (adlî arama)

Somut olgulara dayanan, sıradan şüpheyi aşan, belirli yoğunlukta kanaat.
İhbarın güvenilirliği, olay yeri bulguları, davranış biçimi, zaman–mekân ilişkisi gibi unsurlar birlikte değerlendirilir.

4.2. Durdurma ve yoklama (kaba üst araması)

Kişinin veya çevrenin güvenliğini tehdit eden, derhâl giderilmesi gereken riskin varlığı gerekir.
İşlem; hızlı, yerinde ve ölçülü olmak zorundadır.

4.3. Önleme araması şartları

Kararda yer, süre ve amaç açıkça gösterilir; uygulama karar sınırları içinde kalmalıdır.
Somut suç şüphesi oluşursa, derhal adlî rejime geçilir.

5) Usul: Üst Araması Nasıl Yapılır?

Aynı cinsiyet görevlilerce yapılır.
Mahremiyet esastır: Kimsenin göremeyeceği ve onur kırıcı olmayan koşullar sağlanır.
Açıklama yükümlülüğü: Görevli kimliğini gösterir; işlemin türünü (adlî/önleme/kaba), sebebini ve kapsamını açıklar.
Yerinde ve süratli icra: Özellikle kaba üst araması ilk durdurulduğu yerde yapılır; gereksiz yere karakola götürülerek kapsam genişletilemez.
Temas ve teknik: Eldiven kullanımı, el dedektörü, duyarlı kapı gibi araçlarla en az müdahale kuralı gözetilir.
Elbise çıkarma yasağı (kaba arama): Kaba üst aramasında elbise çıkarttırılamaz, detaylı iç beden kontrolü yapılamaz.
Tutanak: Adlî aramada ve önleme aramasında, ayrıca talep halinde yoklama kontrolünde derhâl tutanak düzenlenir; yer, zaman, sebep, aranan kişi, hazır bulunanlar, bulunan eşya açıkça yazılır.
Hazır bulunma: Adlî aramalarda CMK hükümlerine göre aramada hazır bulunabilecek kimselerin katılımı sağlanır.
Ölçülülük: Amaçla ilgisiz, gereksiz genişlikte müdahaleler hukuka aykırıdır.

6) Sınırlar ve Yasaklar

Rejim kaydırma yasağı: Önleme kararı varken somut suç şüphesi doğarsa, önleme ile devam edilemez; adlî arama usulü işletilir.
Kaba–detaylı ayrımı: Kaba üst araması el ile dıştan kontrolle sınırlıdır; çıplak arama veya iç beden kontrolü ancak istisnaî, sıkı usullere bağlıdır ve adlî rejim–hekim koşulları gündeme gelebilir.
Amaçla bağlılık: Silah/tehlike kontrolü bahanesiyle çanta içi, kapalı eşya, aracın gizli bölmesi gibi alanlara geçmek genişletici yorumdur; arama kararı/emri gerekir.
Süre ve yer: Makul süreyi aşan, gereksiz yere bekleten, kalabalık önünde yapılan veya teşhir niteliği taşıyan uygulamalar ölçüsüzdür.
Onur kırıcı işlem yasağı: Aşağılama, cinsiyetçi veya ayrımcı tutumlar, gereksiz çıplaklık ve kaba muamele kesinlikle yasaktır.

7) Dijital Cihazlar: Telefon ve Bilgisayar Üzerinde Arama

Ayrı usul: Telefon ve bilgisayarlar, sıradan üst aramasından farklı olarak, CMK 134 rejimi kapsamında değerlendirilir.
İmaj alma ve kopyalama: Delilin bozulmaması için birebir kopya/imaj alınması, hash değerlerinin tutanağa yazılması gibi teknik adımlar aranır.
Şifre–PIN durumu: Zorla şifre açıklatılması, temel haklar bakımından hassastır; çözüm, teknik inceleme ve imaj alma usulüdür. Parmak izi/biometrik kilitler ise ayrıca ölçülülük ve kanuniliğe göre tartılır.
Kapsam ve amaç: Dijital arama; kararın kapsamı ile sınırlı yürütülmeli, tüm verilerde “sınırsız keşif”e dönüşmemelidir.

8) Özel Alanlar: Avukat Bürosu, Konut, Okul, AVM, Stadyum, Havaalanı

Avukat bürosu: Özel koruma rejimi söz konusudur; baro temsilcisi huzurunda ve yargısal güvencelerle arama yapılabilir.
Konut: Konut araması, üst aramasından farklı ve daha sıkı güvencelere tabidir; kural olarak hâkim kararı gerekir.
Okul–Stadyum–Toplantı alanı: Önleme araması kararı ile girişte kontrol yapılabilir; karar olmaksızın sistematik arama yapılamaz.
AVM ve özel işletme: Özel güvenlik teknik kontrol yapabilir; elle arama rızaya bağlıdır. Rıza yoksa kamu kolluğu sürece dâhil olur.
Havaalanı–Gümrük: Uluslararası güvenlik ve gümrük mevzuatı uyarınca, bilet–giriş–pasaport aşamalarında yoğun güvenlik kontrolü uygulanabilir; ancak bu da ölçülülük ve insan onuruna saygı çerçevesinde yürütülür.

9) Hassas Gruplar ve Özel Durumlar

Çocuklar: Çocukların üst araması, çocuk birimi görevlilerince, mümkünse velisi veya uygun bir yetişkin refakatinde, pedagojik duyarlılıkla yapılır.
Kadınlar: Aynı cinsiyet kuralı katıdır; mahremiyet azamî ölçüde korunur.
Hamile–engelli kişiler: Tıbbi riskler göz önünde bulundurulur; uzun bekletme, ayakta zorlayıcı pozisyonlar ve kaba muameleden kaçınılır.
Yabancı dil bilenmeyen kişiler: Tercüman veya anlaşılabilir dilde bilgilendirme sağlanır.
Diplomatik dokunulmazlık: Diplomatik statüye sahip kişilerin aranması, uluslararası hukuk kuralları gereği istisnaî ve son derece sınırlıdır.

10) Hukuka Aykırılığın Sonuçları

Delil dışlama: Hukuka aykırı aramayla elde edilen deliller kural olarak hükme esas alınamaz.
Zincir etkisi: İlk delil hukuka aykırı ise, ondan türeyen deliller de “zehirli ağacın meyvesi” yaklaşımı kapsamında tartışmalı hale gelir.
Tazminat: Hukuka aykırı yakalama–arama–gözaltı gibi işlemler nedeniyle maddî ve manevî tazminat talep edilebilir.
Disiplin ve ceza sorumluluğu: Görevli yönünden disiplin yaptırımları; ağır ihlallerde cezai sorumluluk gündeme gelebilir.

11) Uygulamada Sık Görülen Senaryolar

11.1. Gece asayiş uygulaması – kaba üst araması

Durdurma şartları mevcutsa görevli, kısa ve yüzeysel el ile dıştan kontrol yapabilir. Elbise çıkarttırılmaz; kapsam silah/tehlike riskiyle sınırlıdır. Somut suç şüphesi doğarsa adlî rejime geçilir.

11.2. Stadyum/konser girişi – önleme araması

Mülkî amir kararıyla girişte güvenlik araması yapılır. Kararın yer–zaman–amaç sınırları aşılmamalıdır. Arama, sistematik tacize dönüşemez; ölçülülük esastır.

11.3. AVM – özel güvenlik kontrolü

Duyarlı kapı ve X-ray zorunludur. Elle arama rıza ile mümkündür; rıza yoksa kamu kolluğu çağrılır. Zorla üst araması yapılamaz.

11.4. Trafik çevirmesi – durdurma ve yoklama

Sürücü–yolcu güvenliği için dıştan kontrol yapılabilir; aracın gizli bölmeleri ve kapalı eşya için arama kararı/emri gerekir (somut şüphe yoksa).

11.5. Yakalama sonrası üst araması

Yakalama işlemiyle bağlantılı, güvenlik ve delil koruma amacıyla üst araması yapılır; tutanak düzenlenir, bulunan eşyaya el koyma usulü işletilir.

11.6. Dijital cihaz – şifre sorunu

Telefon incelemesi, sıradan üst aramasından ayrı değerlendirilir; CMK 134 çerçevesinde imaj alma–kopyalama ve hâkim denetimi gerekir. Şifrenin zorla açıklatılması yerine teknik yollar tercih edilir; ölçülülük ve kanunilik gözetilir.

12) İşyerinde Üst Araması ve KVKK Boyutu

Özel hukuk ilişkilerinde (ör. işyeri giriş–çıkış kontrolü) işverenin denetim hakkı, kişilik hakları ve KVKK ile dengelenir.

Bilgilendirme ve açık düzenleme: Personel yönetmeliği, iç yönergeler ve iş sözleşmesinde makul ve açık hükümler gerekir.
Ölçülülük: Gelişigüzel, sık, teşhir edici veya onur kırıcı aramalar hukuka aykırıdır.
Teknik öncelik: Duyarlı kapı, X-ray gibi temassız kontroller öncelenmelidir.
Rıza ve kolluk desteği: Elle aramada rıza alınamadığında, suç şüphesi varsa kamu kolluğu çağrılır; adlî/önleme rejimi devreye girer.

13) Hak Arama Yolları ve Strateji

Derhâl itiraz: İşlem sırasında, aramanın türünün ve gerekçesinin açıklanmasını istemek; aynı cinsiyet ve mahremiyet kuralını hatırlatmak.
Tutanak tutturma: Yer–zaman–sebep–kapsam–bulgu bilgilerinin açık yazılmasını talep etmek; varsa avukata erişim talebini kayda geçirmek.
Delil dışlama talebi: Ceza yargılamasında, hukuka aykırı aramayla elde edilen delilin hükme esas alınamayacağını ileri sürmek.
Tazminat başvurusu: Hukuka aykırı yakalama–arama–gözaltı gibi işlemler nedeniyle maddî–manevî tazminat istemek.
İdari başvuru ve disiplin: İlgili birime şikâyet; ağır ihlallerde suç duyurusu.
Bireysel başvuru: Temel hak ihlali iddialarında Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru imkânı.
Süre yönetimi: İtiraz ve başvuru sürelerinin kaçırılmaması; aramadan hemen sonra not–tanık–kamera kayıtlarının temini.

14) Uygulamada Yapılan Tipik Hatalar

Önleme kararı varken somut suç şüphesi doğmasına rağmen adlî rejime geçilmemesi.
Kaba üst aramasında elbise çıkarttırma veya aramayı detaylı vücut kontrolüne dönüştürme.
Amaçla ilgisiz genişleme: Çanta/kapalı eşya/araç gizli bölmesine keyfî müdahale.
Tutanak eksikliği: Yer–zaman–sebep–kapsamın yazılmaması, bulunan eşyanın nitelik–miktarının açıkça belirtilmemesi.
Mahremiyet ihlali: Kalabalık içinde teşhir, aynı cinsiyet kuralına uymama.
Dijital veride sıradan arama usullerini uygulama: CMK 134 rejimini atlama.
Uzun bekletme ve orantısızlık: “Kısa kontrol”ün fiilen gözaltı benzeri duruma dönüşmesi.

15) Vatandaş İçin Pratik Kontrol Listesi

“Hangi arama türü uygulanıyor?” (adlî/önleme/kaba)
“Gerekçe ve kapsam nedir?” Kısa ve anlaşılır açıklama isteyin.
Kimlik ve görevli bilgisi isteyin.
Aynı cinsiyet–mahremiyet ilkesini hatırlatın.
Tutanak talep edin; itirazınızı ve taleplerinizi tutanağa yazdırın.
Avukata erişim isteğinizi belirtin.
Dijital cihaz için ayrıca karar ve usul arandığını hatırlayın.
Uygunsuzluk varsa işlem sonrasında başvuru yollarını hızla işletin.

#polis, adli arama, adli arama ve önleme araması farkı, CMK, Hukuki Danışmanlık, istanbulavukat, üst arama

Single Blog Title