Uluslararası Tedarik Zinciri Anlaşmalarında Mücbir Sebep Maddeleri

Giriş

Küresel ticaretin hızla geliştiği ve tedarik zincirlerinin sınır ötesi bir yapıya büründüğü günümüzde, şirketler üretimden dağıtıma kadar birçok aşamada çok sayıda yerel ve yabancı paydaşla sözleşme ilişkisi kurmaktadır. Ancak bu ilişkiler, her zaman öngörülebilir koşullar altında devam etmez. Savaş, pandemi, doğal afetler veya kamu otoritesinin müdahaleleri gibi olağanüstü durumlar, sözleşmesel yükümlülüklerin ifasını imkânsız veya aşırı derecede güç hale getirebilir. Bu gibi durumlarda devreye giren “mücbir sebep” (force majeure) kavramı, tarafların hukuki sorumluluklarını dengeleme açısından hayati önemdedir.

Bu yazıda, uluslararası tedarik zinciri sözleşmelerinde mücbir sebep maddelerinin işlevi, kapsamı ve dikkat edilmesi gereken hukuki hususlar ele alınmaktadır.

---

1. Mücbir Sebep Nedir?

Mücbir sebep, tarafların kontrolü dışında gelişen, öngörülemeyen ve kaçınılması mümkün olmayan bir olay nedeniyle sözleşmeden doğan yükümlülüklerin yerine getirilememesi halini ifade eder.

Genellikle şu unsurlar aranır:

• Dışsal nitelik (tarafın kontrolü dışında olması),

• Öngörülemezlik,

• Kaçınılmazlık,

• İfa engeli oluşturması.

Uluslararası sözleşmelerde bu durum genellikle detaylı bir maddeyle düzenlenir ve hangi olayların mücbir sebep teşkil edeceği açıkça belirtilir.

---

2. Uluslararası Uygulamada Mücbir Sebep Örnekleri

Tedarik zinciri sözleşmelerinde sıkça mücbir sebep olarak kabul edilen olaylar:

• Doğal afetler (deprem, sel, fırtına),

• Savaş, terör saldırıları, iç karışıklıklar,

• Pandemi ve sağlık krizleri (örneğin COVID-19),

• Uluslararası ambargolar ve yaptırımlar,

• Grevler, liman kapanmaları, nakliye engelleri,

• Devlet müdahaleleri (ithalat yasakları, lisans iptalleri).

Her olayın mücbir sebep teşkil edip etmeyeceği, somut sözleşme metnine ve olayın etkisine göre değerlendirilmelidir.

---

3. Mücbir Sebep Maddelerinde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Uluslararası tedarik sözleşmeleri hazırlanırken şu noktaların açıkça düzenlenmesi gerekir:

🔹 Kapsamın Belirlenmesi

• Mücbir sebep sayılan durumlar sınırlı sayıda mı yoksa örnekleme yoluyla mı yazılmış?

• “Grev” ya da “taşıma yasağı” gibi tedarik zincirini doğrudan etkileyen olaylar dahil edilmiş mi?

🔹 Bildirim Süresi ve Şekli

• Taraf, mücbir sebep durumunu karşı tarafa hangi süre içinde ve nasıl (e-posta, yazılı vs.) bildirmek zorundadır?

🔹 İfanın Askıya Alınması ve Sözleşmenin Feshi

• Mücbir sebep ne kadar süreyle ifayı askıya alabilir?

• Belirli bir sürenin aşılması halinde taraflara fesih hakkı tanınmış mı?

🔹 Sigorta ve Risk Yönetimi

• Taraflardan birinin sigorta yaptırma yükümlülüğü var mı?

• Riskin kimin üzerinde olduğu düzenlenmiş mi?

🔹 Hukuki Yorumda Geçerli Hukuk ve Yargı Yeri

• Taraflar, mücbir sebep ihtilaflarının çözümünde hangi hukukun uygulanacağını belirlemiş mi?

• Tahkim mi, mahkeme mi yetkili?

---

4. ICC Force Majeure Clause ve Model Maddeler

Uluslararası Ticaret Odası (ICC), 2020 yılında güncellenmiş bir mücbir sebep model maddesi yayımlamıştır. Bu model madde, taraflara:

• Açık bir olay listesi,

• Mücbir sebep ilanı için prosedür,

• Askıya alma ve fesih hükümleri sunar.

Uluslararası sözleşmelerde bu tür model hükümlerin uyarlanması, belirsizlikleri azaltır.

---

Sonuç

Uluslararası tedarik zinciri sözleşmelerinde mücbir sebep hükümleri, sadece hukuki bir detay değil, sözleşmenin sürdürülebilirliğini garanti altına alan kritik bir güvencedir. Özellikle pandemi sonrası dönemde, tedarik aksamalarınınve lojistik krizlerin sıklaştığı bir ortamda, sözleşmelerin bu tür risklere karşı korunaklı şekilde yapılandırılması büyük önem taşır.

Taraflar, mücbir sebep hükümlerini hazırlarken genel kavramlarla yetinmemeli; somut, işlevsel ve uygulanabilir düzenlemelerle sözleşme güvenliğini sağlamalıdır.