Tutuklama Kararı Şartları (CMK m.100–108) – Uygulamada Ölçülülük, Somut Gerekçe ve Adlî Kontrol Alternatifleri

1) Giriş: Tutuklama Neden “İstisna”, Özgürlük Neden “Kural”dır?

Ceza muhakemesinde tutuklama, kişi hürriyetine en ağır geçici müdahalelerden biridir. Anayasa m.19 ve AİHS m.5 özgürlüğü kural, tutuklamayı sıkı koşullara bağlı istisna olarak konumlandırır. CMK m.100/1’in dilinde tutuklama, ancak kuvvetli suç şüphesini gösteren somut delillerin varlığı ve tutuklama nedenlerinin bulunması hâlinde, ayrıca ölçülülük ve gereklilik (zorunluluk) ilkeleri sağlanarak uygulanabilir. Bu çerçevede mahkeme, her somut olayda daha hafif koruma tedbirlerinin (başta adli kontrol) yeterli olup olmadığını gerekçeli biçimde sınamalıdır.

Uygulamadaki en yaygın sorun, “klişe şablon” tutuklama gerekçeleri (kaçma ihtimali, delil karartma riski vb.) ile yetinilmesi; kişiye, suça ve delil durumuna özgülenmiş somut açıklamanın ihmal edilmesidir. Oysa hem yüksek yargı içtihadı hem AİHM çizgisi, somut olgulara dayalı, bireyselleştirilmiş gerekçeyi zorunlu kılar. “Katalog suç” (CMK m.100/3) ibaresi dahi tek başına tutuklama için yeterli değildir; her hâlükârda ölçülülük, alternatif tedbir ve somutlaştırma sınaması yapılmalıdır.

---

2) Hukukî Çerçeve: Normatif Dayanaklar

• Anayasa m.19: Kişi hürriyeti ve güvenliği. Kanunla belirlenen şartlar dışında hürriyetten yoksun bırakılamaz. Yakalama, gözaltı ve tutuklamada hâkim kararı ve gerekçelendirme zorunluluğu.

• AİHS m.5: Özgürlük ve güvenlik hakkı; tutuklama, makul şüphe ve meşru amaçlara bağlı, “makul süre” içinde yargılanma veya salıverilme hakkı; tutukluluğa itiraz ve tazminat güvenceleri.

• CMK m.100–108: Tutuklama nedenleri, katalog suçlar, tutuklamaya alternatif olarak adli kontrol, sorgusuz tutuklama yasağı, tutuklulukta makul süre/azami süre, tahliye ve itiraz usulü, periyodik gözden geçirme mekanizmaları.

---

3) Tutuklama İçin Temel Ön Koşul: “Kuvvetli Suç Şüphesi”

3.1. “Kuvvetli şüphe” ile “basit şüphe” arasındaki fark

CMK m.100/1 tutuklamayı “kuvvetli suç şüphesini gösteren somut deliller” koşuluna bağlar. Bu, soruşturmanın ilk aşamasındaki “basit şüphe” eşiğinden daha yüksek bir standardı ifade eder. Soyut ihbar veya “şüpheli ifadesi/mağdur beyanı” gibi tekil unsurlar tek başına yeterli görülmemeli; uyumlu, birbiriyle destekleşen deliller (kamera kaydı, HTS analizi, kriminal rapor, fiziki takip, tanık beyanlarının kararlılığı vb.) aranmalıdır.

3.2. Delilin kalitesi ve hukuka uygunluğu

Tutuklama kararının dayandığı deliller hukuka uygun olmalıdır. Hukuka aykırı deliller (CMK m.206/2-a; m.217/2) tek başına kuvvetli şüphe oluşturamaz. Örn. usulsüz arama, genişletilmiş arama/elkoyma sınırının aşılması, müdafi hazır olmaksızın zorlayıcı ifade gibi durumlarda, delilin dışlanması değerlendirilmelidir.

3.3. Delilin güncelliği ve ağırlığı

Mahkeme, delil durumunu “şu an”a göre değerlendirir. Soruşturma ilerledikçe kuvvetli şüpheyi zayıflatan gelişmeler (tanığın dönmesi, raporun olumsuz gelmesi, çelişkilerin çıkması vb.) tutuklama statüsünü yeniden gözden geçirmeyi gerektirir.

---

4) Tutuklama Nedenleri: Kaçma ve Delil Karartma Riski (CMK m.100/2)

4.1. Kaçma tehlikesi

Yalnızca cezanın üst sınırının yüksek olması, “kaçma tehlikesi vardır” sonucuna otomatik olarak götürmez. Kaçma riskini somutlaştıran olgular aranır:

• Şüphelinin sabit ikametinin olmaması, sahte kimlik kullanımı, sınır dışı girişimleri,

• Yurt dışı çıkış girişimi veya hazırlığı, pasaport ve vize hareketleri,

• Yakalamadan kaçma yönündeki aktif davranışları,

• Aile/iş bağlarının zayıflığı, yerleşik hayatın olmaması, vb.

4.2. Delil karartma, tanık/mağdur üzerinde baskı riski

“Delilleri karartma” genellikle soyut kullanılan bir ibaredir. Somutlaştırma zorunludur:

• Tanıkların somut olarak etkilenmeye çalışılması (tehdit/teşvik mesajları, aracı kişiler),

• Dijital kayıtları silmeye dönük davranışlar, delillerin saklandığı yerlere müdahale ihtimali,

• Suç ortaklarıyla koordinasyon trafiğinin (HTS, mesajlaşma) sürmesi, vb.

4.3. Katalog suçlar (CMK m.100/3) ve “karine” tartışması

CMK m.100/3’te sayılan suçlarda (ör. kasten öldürme, nitelikli cinsel saldırı, çocukların cinsel istismarı, uyuşturucu imal ve ticareti, örgüt suçları, devlet güvenliği ve anayasal düzene karşı suçlar, zimmet, rüşvet, yağma vb.) tutuklama nedeni varsayılabilir. Ancak bu kesin karine değildir; somut olayın özellikleri, ölçülülük ve alternatif tedbir incelemesi yine de şarttır. Mahkeme, “sırf katalog”a dayanamaz; kuvvetli şüphe+somut neden+ölçülülük üçlüsünü tartışmalıdır.

---

5) Ölçülülük, Gereklilik ve Son Çare İlkesi

5.1. Tutuklama, daha hafif tedbirlerin yetersizliği hâlinde başvurulacak “ultima ratio” dur

• Adli kontrol (CMK m.109) öncelikle değerlendirilir. Yurt dışına çıkış yasağı, imza yükümlülüğü, konutu terk etmeme/konutta infaz, teminat, elektronik kelepçe, belirli yerlere/kişilere yaklaşmama vb. kombinasyonlarla çoğu risk yönetilebilir.

• Mahkeme, “Neden adli kontrol yetmez?” sorusuna olgu temelli yanıt vermelidir.

5.2. Orantı: Muhtemel ceza ile tedbirin ağırlığı

Beklenen yaptırım ile özgürlüğe müdahale arasında makul denge aranır. Düşük cezalı veya ertelemeye/ seçenek yaptırımlara müsait suçlarda, uzun tutukluluk orantısızlık doğurur.

5.3. Alternatiflerin yazılı ve gerekçeli incelenmesi zorunluluğu

Gerekçede “adli kontrolün yetersizliği” soyut bir cümleyle geçiştirilemez. Örneğin:

• “Şüphelinin sabit ikameti ve düzenli işi mevcut, sabıkasız; deliller büyük ölçüde toplanmış, riskler konutu terk etmeme + elektronik izleme + haftalık imza ile yönetilebilir.”
  Bu tarz somut-çözüm odaklı analiz beklenir.

---

6) Gerekçe Zorunluluğu ve Bireyselleştirme

6.1. Şablon gerekçe yasağı

“Suçun vasıf ve mahiyeti, delil durumu, katalog suç…” şeklindeki kalıp listeler tek başına yeterli değildir. Gerekçe; dosya delilleri, şüphelinin kişisel ve sosyal durumu, süreçteki davranışları, tedbirlerin etkililiği gibi parametrelerle özelleştirilmelidir.

6.2. “Somutlaştırma yükü”

Savcılık ve mahkeme; kaçma/delil karartma riskini vakıalarla desteklemelidir (mesaj içerikleri, tanık beyanları, arama-zapt tutanakları, HTS analizleri, dijital imaj kayıtları, arama sonrası eksilen deliller, saklanan malzemeler vb.).

6.3. Tutuklamada “güncellik”

Karar tarihindeki mevcut durum esas alınır. Deliller toplandıkça karartma riski düşer; bu da adli kontrole geçişi gerekli kılar. Tutukluluğun devamına ilişkin periyodik kararlar kopyala-yapıştır olmamalı, her seferinde güncel değerlendirme içermelidir.

---

7) Sorgu, Müdafilik ve Usul Güvenceleri

• Sorgusuz tutuklama yasağı: CMK m.101; hâkim önünde sorgu yapılmadan tutuklama kararı verilemez. Müdafi yardımından yararlanma hakkı esastır.

• Dosya inceleme ve delil tartışması: Müdafi, kuvvetli şüphenin dayanaklarını ve tedbir alternatiflerini sorgular; çelişmeli yargılama ilkesi tutuklama evresinde de geçerlidir.

• Tercüman ve makul kolaylıklar: Anlamada güçlük yaşayan şüphelinin etkin savunması sağlanmalıdır.

---

8) Tutukluluk Süreleri, Gözden Geçirme ve Tahliye

• Makul süre (AİHS m.5/3) ve azami süre (CMK m.102) standartları, tutuklamanın uzamasını sınırlayan iki ana mihenk taşıdır.

• Periyodik gözden geçirme: Tutukluluğun devamına ilişkin kararlar, “son gelişmeler” ışığında yeniden ölçülülük/alternatif tedbir denetimi içerir.

• Delillerin toplanması ilerledikçe: Karartma riski azalır; adli kontrole geçiş gerekebilir.

• Tahliye istemi her aşamada yapılabilir; yeni olgu/rapor/ifade değişikliği gerekirçelendirmeyi güçlendirir.

Not: Azami tutukluluk sürelerine ilişkin ayrıntılar, suça isnat edilen nitelik ve yaptırım düzeyine göre değişir; her somut dosyada CMK m.102’nin güncel metni esas alınmalıdır.

---

9) AİHM ve Anayasa Mahkemesi Perspektifi

• AİHM (ör. Letellier/Fransa; Buzadji/Moldova; Fox, Campbell and Hartley/Birleşik Krallık; Kalashnikov/Rusya):

  • Başlangıçta “makul şüphe” gerekir; süre uzadıkça soyut gerekçeler (suçun ağırlığı, katalog niteliği) yeterliliğini kaybeder; özelleşmiş nedenler gösterilmelidir.

  • “Makul süre” aşımı, ihlal sonucunu doğurur. Alternatif tedbirlerin neden etkisiz kalacağı tartışılmalıdır.

• AYM bireysel başvuru çizgisi:

  • Tutuklamada kuvvetli belirti eksikliği, gerekçe yetersizliği, orantısız uzunluk ve adli kontrol alternatifinin tartışılmaması sık ihlal nedenleridir.

  • “Kopyala-yapıştır” gerekçe; “soyut kaçma/karartma” ibareleri; kişi koşulları ve delil durumu dikkate alınmadan verilen devam kararları ihlale sebep olabilir.

---

10) Uygulamada Sık Yapılan Hatalar (Savunma Stratejisine Yansıması)

1. Kuvvetli şüphe ile basit şüpheyi karıştırmak: Dosyada uyumlu delil yokken tutuklama talep/kararına dayanmak.
   Savunma: Delil haritası çıkarın; her delilin ağırlığını, hukuka uygunluğunu ve birbirini destekleyip desteklemediğini tablo hâlinde gösterin.

2. Katalog suça otomatik tutuklama muamelesi yapmak:
   Savunma: “Katalog”un karine olduğunu, kesin sonuç doğurmadığını; adli kontrol kombinasyonlarının riskleri yönetebileceğini somutlaştırın.

3. Alternatif tedbirlerin tartışılmaması:
   Savunma: Dosyaya özgü adli kontrol paketi önerin (imza + YÇY + konutu terk etmeme + elektronik izleme + iletişim yasağı vb.).

4. Soyut kaçma/karartma gerekçeleri:
   Savunma: Sabit ikamet, aile/iş bağları, sabıka durumu, el konulmuş pasaport, yoğun delil toplama düzeyi gibi somut olgular ile karşılayın.

5. Devam kararlarında güncelliğin yok sayılması:
   Savunma: Son duruşmadan bu yana gerçekleşen tüm değişiklikleri (toplanan deliller, bilirkişi raporları, tanıkların dinlenmesi) maddeleyin.

---

11)  “Tutuklama Kontrol Listesi”

• Kuvvetli şüphe: Uyumlu delil kümesi var mı? Hukuka uygun mu?

• Tutuklama nedeni: Kaçma/karartma riski hangi olgularla ortaya konuyor?

• Ölçülülük: Muhtemel ceza/tedbir dengesi, kişisel durumlar (sağlık, bakmakla yükümlü olunan kişiler, sabit ikamet, iş, eğitim).

• Adli kontrol alternatifi: Neden yeterli olur? (Somut tedbir paketi önerin.)

• Gerekçe: Karşı tarafın gerekçesi şablon mu? Bireyselleştirme eksik mi?

• Güncellik: Deliller toplandı mı? Riskler azaldı mı?

• Süre: Makul/azami süre sınamaları; periyodik gözden geçirme.

• AİHM/AYM çizgisi: Somutlaşmış gerekçe ve alternatif tedbir zorunluluğu argümanlarını ekleyin.

• Özel durumlar: Sağlık raporları, hamilelik, çocukların üstün yararı, ağır hastalıklar, engellilik, iş-konut-ikamet ilişkileri vb.

---

12) Tutuklama Yerine Adlî Kontrol: Etkin Kombinasyonlar

Amaç: Kaçma ve karartma riskini en az müdahaleyle yönetmek.
Örnek paketler:

• Paket A (Kaçma riski orta, karartma düşük):
  YÇY + haftalık imza + kefalet/teminat + adres değişikliğinin bildirilmesi şartı.

• Paket B (Karartma riski orta, mağdura yaklaşma riski):
  Belirli yerlere/kişilere yaklaşmama, iletişim yasağı + elektronik izleme + imza + gerekirse mesai dışı sokağa çıkma kısıtı.

• Paket C (Dijital delil karartma riski):
  Belli cihazları kullanmama, dijital denetim koşulu + imza + mesleki faaliyete sınırlı izin.

• Paket D (Yüksek ama yönetilebilir risk):
  Konutu terk etmeme (EV hapsi) + elektronik kelepçe + haftalık/daha sık imza + iletişim kısıtı + YÇY.

Mahkemenin “neden bu paket yetmez?” sorusuna cevap vermesi gerekir; veremiyorsa tutuklama ölçüsüzleşir.

---

13) Örnek İtiraz/Tahliye Dilekçe Kalıbı (Özet)

Başlık: Tutuklama Kararına İtiraz / Tutukluluğun Devamına İtiraz ve Adlî Kontrole Talil
Sayın Mahkeme/Hâkimlik;

1. Müvekkil hakkında kuvvetli suç şüphesi yoktur; dosyada yer alan [kamera kaydı/HTS/arıtılmış beyan] verileri birbiriyle çelişmektedir. Delil seti hukuka uygunluk ve destekleşme testini geçmemektedir.

2. Tutuklama nedeni soyut cümlelerle kurulmuştur. Kaçma riski iddiası, müvekkilin sabit ikameti, düzenli işi, aile bağları, pasaportuna el konulmuş olması gibi olgular karşısında gerçeklik taşımamaktadır. Delil karartma iddiası da somutlaştırılmamıştır; delillerin büyük kısmı toplanmıştır.

3. Ölçülülük ve son çare ilkesi: Suçun vasfı ve muhtemel yaptırım dikkate alındığında uzun süreli tutukluluk orantısızdır. Adli kontrol ile riskler etkili şekilde yönetilebilir.

4. Alternatif Tedbir Paketi Önerimiz:

   • Yurt dışına çıkış yasağı,

   • Haftalık imza yükümlülüğü,

   • Belirli kişilerle iletişim yasağı ve elektronik izleme,

   • Adresi terk etmeme/gece saatlerinde dışarı çıkmama,

   • Gerekirse teminat.
     Sonuç: Tutuklama kararının kaldırılması, müvekkilin belirtilen adli kontrol tedbirleri ile derhal salıverilmesine karar verilmesini talep ederiz.
     Ekler: [İkamet belgesi, iş sözleşmesi/faaliyet belgesi, aile nüfus kayıt örneği, sağlık raporu vb.]

---

14) Özel Durumlar ve Duyarlılık Noktaları

• Hamilelik, ağır hastalık, engellilik: Tutukluluğun ölçülülük ve gereklilik denetimi daha sıkı yapılmalıdır; sağlık raporları ve infaz koşullarının uygunluğu titizlikle incelenmeli.

• Çocukların üstün yararı: Aile bütünlüğüne etkiler; bakım yükümlülüğü; alternatif tedbirlerin önceliği.

• İlk kez suça karışma, sabıka temizliği: Kaçma/karartma riskini azaltan unsurlar.

• Meslekî gereklilikler: Hekim, öğretmen, kamu görevlisi, öğrenci gibi statüler bireyselleştirmede dikkate alınmalıdır.

• Uzun tutukluluk: Periyodik gözden geçirmede “yeni” gerekçe sunulamıyorsa, tutukluluğun devamı ihlal riskini artırır.

---

15) Soruşturma vs. Kovuşturma Evresinde Tutuklama

• Soruşturma: Deliller hızla toplanır; bu süreçte karartma riski öne çıkar. Zaman geçtikçe risk azalır → adli kontrole geçiş.

• Kovuşturma: Deliller büyük ölçüde toplanmıştır; duruşmanın düzenli yürütülmesi ve hazır bulundurma hedeflenir. Tutukluluğun devamı için yeni ve güçlü gerekçeler gerekir.

• Hükümle birlikte tutukluluk: Hapis cezası verilmesi tek başına “kaçma”nın otomatik gerekçesi değildir; yine somutlaştırma ve orantı aranır.

---

16) Delillerin Toplanma Durumu ve Takvim Yönetimi

Avukat olarak kronoloji çıkarmak pratikte çok işe yarar:

• T0: Yakalama–gözaltı–sorgu; eldeki delil listesi.

• T1: Arama–elkoyma–dijital imaj; kriminal/tıbbi rapor bekleniyor mu?

• T2: Tanık/mağdur beyanları tamamlandı mı?

• T3: Bilirkişi/tekniği raporlar ne diyor?

• T4: Eksik kalemler; tamamlanma ihtimali ve kaçma/karartma riskine etkisi.
  Bu takvim, her devam kararına itirazda “riskin azaldığı” anlatısını somutlaştırır.

---

17) Dijital Deliller ve Tutuklamaya Etkisi

• Zincirleme güvenlik ve imaj alma protokolüne uyulmamışsa delilin değeri düşer.

• Şifreli cihaz/hesaplara erişim sorunları, karartma riskini artırabilir; ancak erişim sağlandığında veya içerik yedeklendiğinde risk hızla düşer.

• Bulut verilerinin muhafaza altına alınması, karartma riskini minimize eder; bu durumda adli kontrol öncelik kazanır.

---

18) Yabancılar ve Yurt Dışı Bağları

• Yabancı uyruk, oturum/çalışma izni ve uluslararası hareketlilik tek başına kaçma karinesi yaratmaz; fakat vize-dolaşım esnekliği somut olgularla birleşirse risk artar.

• YÇY + teminat + elektronik izleme + pasaporta el koyma kombinasyonu, pek çok durumda tutuklamaya alternatif olabilir.

---

19) Uygulama Notları: Savunmada Kanıtlama ve Sunum

• Delil çizelgesi: Hangi delil neyi ispatlıyor? Çelişki var mı? Hukuka uygunluk notu.

• Risk matrisi: Kaçma/karartma iddialarını “düşük–orta–yüksek” ölçekle karşılaştırın; her risk için karşı önlem önerin.

• Kişisel durum dosyası: Aile/iş/sağlık/ikamet belgeleri; sosyal kökler.

• Alternatif tedbir planı: Hâkime “uygularsanız nasıl işleyecek?” sorusuna net, uygulanabilir bir şema sunun.

---

20) Sık Sorulan Sorular (SSS)

S: “Katalog suç” varsa tutuklama zorunlu mu?
C: Hayır. Katalog, tutuklama nedeninin varlığına karine oluşturabilir; ancak kuvvetli şüphe, ölçülülük ve adli kontrol alternatiflerinin yetersizliği ayrıca gerekçelendirilmelidir.

S: “Ceza çok ağır” demek kaçma riskini ispatlar mı?
C: Tek başına hayır. Kaçma riskini güçlendiren somut olgular gerekir (sabit ikamet yokluğu, pasaport hareketleri, yakalanmamak için davranışlar vb.).

S: Deliller toplandıktan sonra tutukluluk sürer mi?
C: Karartma riski azaldıkça tutuklamanın devamı zorlaşır; adli kontrole geçiş güçlenir.

S: Tutuklamaya itirazda hangi argüman öne çıkar?
C: Kuvvetli şüphe zayıflığı veya somutlaştırılamayan kaçma/karartma gerekçeleri ile alternatif tedbir paketi önerinizin “yeterli ve etkili” oluşu.

S: Uzun tutukluluk ihlali nasıl değerlendirilir?
C: AİHM ve AYM, soyut devam gerekçeleri ve alternatiflerin tartışılmaması hâlinde ihlal bulma eğilimindedir; periyodik gözden geçirmede yeni olgu aranır.

---

21) Sonuç ve Pratik Öneriler

1. Özgürlük kural, tutuklama istisnadır. Her olayda son çare ilkesi titizlikle işletilmelidir.

2. Kuvvetli şüphe standardı delil kalitesini ve uyumunu arar; hukuka aykırı delile yaslanılamaz.

3. Kaçma/karartma riskleri soyut değil, somut olgular ile desteklenmelidir.

4. Adli kontrol tedbirleri geniş yelpazede mevcuttur; birden fazla tedbirin kombinasyonu çoğu dosyada yeterlidir.

5. Gerekçe bireyselleştirilmelidir: Kişi, dosya, delil ve risk bağlamına özgü açıklama zorunludur.

6. Süre uzadıkça, tutuklamanın devamına yönelik gerekçelendirme daha ikna edici ve somut olmak zorundadır.

7. Dilekçe tekniği: Delil tablosu + risk matrisi + alternatif tedbir planı + kişisel durum dosyası ile hakimi ikna edin.

---

22) Örnek “Risk Matrisi – Alternatif Tedbir Eşleştirmesi” (Kısa Şablon)

---

Tutuklama, istinaî bir koruma tedbiridir; kuvvetli şüphe + somut tutuklama nedeni + ölçülülük/son çare üçlüsünün, bireyselleştirilmiş ve güncel gerekçeyle birlikte varlığını arar. Savunmanın görevi; somutlaştırma yükünü hatırlatmak, adli kontrol alternatiflerini teknik olarak kurgulamak ve orantı tartışmasını dosyaya yedirmektir. Bu yaklaşım, yalnızca özgürlük hakkını değil, aynı zamanda yargılamanın meşruiyetini de teminat altına alır.

                                                                                                                                                                 Ada Ceren KENDİGELEN