Türk Anayasa Hukukunda Somut Norm Denetimi

Somut norm denetimi, Türk Anayasa Hukuku’nda, bir davaya bakmakta olan mahkemenin önüne gelen ve uygulanacak olan kanun hükmünün Anayasa’ya aykırı olduğu iddiasıyla Anayasa Mahkemesi’ne başvurması sürecini ifade eder. Bu denetim mekanizması, Anayasa’nın üstünlüğünü ve normlar hiyerarşisine uygunluğu sağlamak amacıyla hukuk sistemine yerleştirilmiş olup, yargı organlarının anayasal hükümleri uygulama sürecinde dengeyi korur.

Bu makalede somut norm denetimi kavramı, hukuki dayanakları, işleyiş süreci ve sonuçları ele alınacaktır.

1. Somut Norm Denetiminin Hukuki Dayanağı

Somut norm denetimi, Türk Anayasası’nın 152. maddesinde düzenlenmiştir. Bu maddeye göre, bir mahkeme, önüne gelen davada uygulanacak kanun veya kanun hükmünde kararnamenin Anayasa’ya aykırı olduğu kanaatine varırsa, taraflardan birinin iddiası üzerine veya resen bu durumu Anayasa Mahkemesi’ne taşır. Ancak, somut norm denetiminin uygulanabilmesi için öncelikle şu koşulların oluşması gerekmektedir:

– Uyuşmazlığa konu olan bir davanın bulunması.
– Mahkemenin, uygulanacak olan kanunun Anayasa’ya aykırılığı iddiasını ciddi bulması.
– Uygulanacak kanun hükmünün davada belirleyici olması.

Bu madde, Anayasa Mahkemesi’ne, yasaların Anayasa’ya uygunluğunu denetleme görevini verir ve somut norm denetimiyle bu görev, bireysel davalar yoluyla gerçekleştirilebilir hale gelir.

2. Somut Norm Denetimi ile İptal Davası Arasındaki Farklar

Somut norm denetimi, iptal davası ile karıştırılmamalıdır. İptal davası, Anayasa Mahkemesi’ne Cumhurbaşkanı, milletvekilleri veya belirli yetkililerin başvurusu ile açılan ve bir kanunun veya kanun hükmünde kararnameye yönelik genel bir denetimi kapsayan davadır. İptal davasında, hukukun genel anlamda Anayasa’ya uygunluğu denetlenirken, somut norm denetimi sadece bir davada uygulanacak kanunun denetlenmesini amaçlar.

– Somut norm denetimi, sadece o davaya özgü olarak, mahkemenin başvurusu üzerine Anayasa Mahkemesi’ne taşınırken, iptal davası genel nitelikte bir kanun ya da hükmün denetlenmesi için açılır.
– İptal davası yetkili kişilerce açılabilirken, somut norm denetimi, herhangi bir dava sürecinde, mahkemenin inisiyatifiyle başlatılabilir.

3. Somut Norm Denetiminin Şartları

Bir davada somut norm denetimi talep edilebilmesi için bazı şartların sağlanması gerekir:

3.1. Uygulama Durumu
Mahkemede görülmekte olan bir davada, Anayasa’ya aykırılık itirazı yapılan kanun hükmü, o davada uygulanacak bir norm olmalıdır. Yani, uyuşmazlığın çözümü için o kanun hükmünün uygulanması zorunlu olmalıdır. Uygulanmayacak bir kanun hükmü ile ilgili somut norm denetimi yapılamaz.

3.2. Ciddi Bir Aykırılık Şüphesi
Mahkeme, kanunun Anayasa’ya aykırılığı konusunda ciddi bir şüpheye sahip olmalıdır. Sadece taraflardan birinin iddiası yeterli değildir; mahkeme, söz konusu aykırılık iddiasını inceleyip ciddi bir değerlendirme yaparak Anayasa Mahkemesi’ne başvurmalıdır.

3.3. Mahkemenin Başvurusu
Somut norm denetimi, mahkemenin Anayasa Mahkemesi’ne başvurmasıyla yapılır. Bu başvuru, mahkemenin dava sürecinde uygulanacak kanunun Anayasa’ya aykırı olduğuna dair bir kanaat taşıdığı zaman gerçekleşir. Taraflardan biri, kanunun Anayasa’ya aykırı olduğunu iddia edebilir ancak başvuruyu yapacak olan merci, davaya bakan mahkemedir.

3.4. Başvuru Sırasında Yargılamanın Durdurulması
Mahkeme, somut norm denetimi başvurusunda bulunurken yargılamayı durdurur. Anayasa Mahkemesi’nin vereceği karar beklenir. Yani, başvuru yapıldığı andan itibaren Anayasa Mahkemesi’nin kararına kadar davanın ilerlemesi durur. Anayasa Mahkemesi’nin verdiği karar, yargılamanın devamına yön verir.

4. Somut Norm Denetimi Süreci

Somut norm denetimi süreci, mahkemenin Anayasa Mahkemesi’ne başvurusu ile başlar ve şu adımlar izlenir:

4.1. Başvurunun Yapılması
Mahkeme, davada uygulanacak olan kanun veya kanun hükmünde kararnameyi Anayasa’ya aykırı bulduğu takdirde, Anayasa Mahkemesi’ne başvuru yapar. Başvuru dosyasında, mahkemenin ilgili kanun hükmünün hangi anayasa maddelerine aykırı olduğunu ayrıntılı bir şekilde açıklaması gerekir.

4.2.  Anayasa Mahkemesi’nin İncelemesi
Anayasa Mahkemesi, başvuruyu aldıktan sonra, başvurunun kabul edilebilirliği ve esas yönünden incelemesine başlar. Eğer başvuru kabul edilirse, Anayasa Mahkemesi o kanunun ya da hükmün Anayasa’ya aykırılığı hakkında karar verir.

4.3. Kararın Etkileri
Eğer Anayasa Mahkemesi, başvurulan kanunun Anayasa’ya aykırı olduğuna karar verirse, o hüküm iptal edilir ve artık hiçbir davada uygulanamaz. Ancak, somut norm denetiminde verilen kararlar, genellikle iptal davasındaki kararlardan farklı olarak sadece ileriye dönük olarak etkilidir. Yani, iptal kararı verildiği andan itibaren uygulanır ve önceki işlemleri etkilemez.

5. Somut Norm Denetiminin Hukuki Sonuçları

Anayasa Mahkemesi’nin somut norm denetimi sonucunda verdiği iptal kararı, yalnızca davaya konu olan hükmün Anayasa’ya aykırılığını ortaya koymakla kalmaz, o kanun hükmünün tüm yargı mercilerinde uygulanmasını da engeller. Bu kararın etkileri şunlardır:

– Genel Bağlayıcılık: İptal edilen kanun hükmü, yalnızca başvuru yapılan davada değil, tüm mahkemelerde artık uygulanamaz hale gelir.

– İleriye Dönük Etki: Somut norm denetimi sonucunda verilen iptal kararları, genellikle ileriye dönük olarak sonuç doğurur. Geçmişte verilen kararlar bu iptal kararı ile ortadan kaldırılmaz.

6. Sonuç ve Değerlendirme

Türk Anayasa Hukuku’nda somut norm denetimi, kanunların Anayasa’ya uygunluk denetiminin önemli bir aracıdır. Mahkemelerin, davada uygulanacak kanun hükümlerinin Anayasa’ya aykırı olduğunu düşünmeleri durumunda Anayasa Mahkemesi’ne başvurabilmesi, yargısal süreçlerde Anayasa’nın üstünlüğünü koruma amacını taşır. Bu mekanizma, hukuk devleti ilkesinin uygulanması açısından da kritik bir öneme sahiptir.

Somut norm denetimi, bireylerin Anayasa’ya aykırı kanun hükümleri ile mağdur edilmemesini sağlarken, aynı zamanda yargı organlarının da Anayasa’ya uygun hareket etmesini garanti altına alır. Bu süreç, anayasal denetim mekanizmasının etkin bir şekilde işlemesini sağlayarak, Türkiye’de hukuk devletinin güçlenmesine katkıda bulunur.