TTK’da Navlun Sözleşmeleri: Türler, Yapı Taşları ve Uygulamada Risk Yönetimi

Bu makale, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK) navlun sözleşmesi kavramını; sefer çarteri (voyage charter), zaman çarteri (time charter), çıplak gemi kirası (bareboat/demise), düzenli hat (liner) ve konteyner/multimodal modellerini; konşimento ilişkisini, laytime–demurrage rejimini ve taşıyanın sorumluluğunu pratik bir çerçevede açıklar.

---

1) Tanım ve Normatif Konum

Navlun sözleşmesi, deniz yoluyla yük taşıma edimini konu alan, taşıyanın yükü seferin başından sonuna kadar özenle muhafaza ve teslim borcu üstlendiği sözleşmedir. TTK’nın Beşinci Kitabı (m. 931 ve devamı) deniz ticaretine özgü özel hükümler getirir; bu nedenle navlun sözleşmesi ihtilaflarında TTK lex specialis olarak öncelikle uygulanır. Uyuşmazlıklar kural olarak Asliye Ticaret Mahkemelerinde görülür; milletlerarası taşımalarda hukuk ve yetki seçimi ile tahkim (ISTAC, LMAA, ICC) hükümleri sözleşmenin kaderini belirler.

Navlun sözleşmesinin ana unsurları:

• Taraflar: Taşıyan – Yük ilgilisi (gönderici, alıcı, çarterer).

• Konu: Yükün deniz yoluyla taşınması.

• Gemi/sefer: Gemi tanımı, sefer rotası, yükleme/boşaltma limanları.

• Bedel: Navlun ve yan masraflar (terminal, liman, bunker ayarlamaları vb.).

• Süre/termin: Laytime (yükleme/boşaltma süresi), demurrage (gecikme tazminatı), despatch (tasarruf primi).

• Belgeler: Konşimento (bill of lading) ve çarter parti hükümleri.

• Sorumluluk: Denize/yola elverişlilik, özen borcu, yükün zıya/hasar/gecikmesi.

---

2) Türler: Çarter Modelleri ve Liner Düzen

A) Sefer Çarteri (Voyage Charter)

• Öz: Taşıyan, belirli bir sefer karşılığında yükü taşımayı üstlenir; ücret navlundur.

• Pratik çekirdek:

  • NOR (Notice of Readiness), laytime ve demurrage hesapları.

  • Deadfreight (yük eksikliğinin bedeli) ve FIO/FIOST (yükleme/istif/boşaltma sorumluluğu) klozları.

  • Yükleme/boşaltma limanlarının uygunluğu, liman engelleri ve force majeure rejimi.

• Risk yönetimi: Sefer tanımı net, yükleme-boşaltma pencereleri ve hava/çeki koşulları açık olmalı; gecikme riskleri demurrage ile sınırlandırılmalı.

B) Zaman Çarteri (Time Charter)

• Öz: Çarterer, geminin zaman kullanımını kiralar; ücret **hire (kira bedeli)**dir. Gemi donatanın idaresinde kalır; kaptan ve gemi adamları donatanın istihdamındadır.

• Tipik maddeler:

  • Off-hire (geminin hizmet dışı kaldığı süreler), hız ve tüketim garantileri, trading limits (sefer bölgeleri).

  • Bunker (yakıt) teslim–iade dengelemesi, orders & employment (kaptana talimat).

• Risk yönetimi: Speed/consumption sapmaları, off-hire tetikleyicileri, buz/tehlikeli sularda sefer sınırlamaları ayrıntılı yazılmalı.

C) Çıplak Gemi Kirası (Bareboat/Demise)

• Öz: Gemi, donatımı ve işletmesi ile birlikte çarterere bırakılır; çarterer fiilî donatan gibi davranır. Bu model, teknik olarak navlun sözleşmesi değil, gemi kira sözleşmesidir.

• Sonuç: Bakım–klas–sigorta sorumluluğu büyük ölçüde çartererde; bayrak/klas şartları ve personel istihdamı planlanır.

D) Düzenli Hat (Liner/Kırkambar) Taşımaları

• Öz: Taşıyan, tarifeli seferlerle konteyner, genel kargo vb. taşır; çarter partiden ziyade konşimento şartları belirleyicidir.

• Konşimento ağırlığı: Taşıyanın defileri, sınırlama kayıtları, Himalaya ve jurisdiction klozları burada öne çıkar.

E) Konteyner ve Multimodal/Through Taşıma

• Öz: Tek sözleşme altında birden fazla taşıma türü (deniz + kara/demiryolu) olabilir.

• Dikkat: Deniz bacağı TTK hükümlerine tabiyken, diğer bacaklarda farklı rejimler devreye girebilir; yük hasarı dağılımında ispat stratejisi önemlidir.

---

3) Konşimento – Çarter Partinin Kesişim Noktası

Konşimento, taşıma sözleşmesinin ispatı ve eşya üzerinde hak sağlayan kıymetli evrak niteliği ile navlun ilişkisinin kalbidir.

• Charterers’ B/L: Çarter altında düzenlenen konşimentoda çarter hükümleri “paramount clause” ile içeri çekilebilir.

• Teslim ve zilyetlik: Konşimento devri, teslim talimatları ve “release” süreçleri günlük pratikte ihtilafların ana kaynağıdır.

• Elektronik konşimento (eB/L): Platform kuralları–acente talimatları–konşimento şartlarının senkron edilmesi gerekir.

---

4) Laytime – Demurrage Rejimi

• Laytime: Yükleme/boşaltma için kararlaştırılmış süre. Başlangıcı için genellikle NOR’un geçerliliği, geminin denize ve yüke elverişliliği, rıhtım hazır oluşu gibi koşullar aranır.

• Demurrage: Laytime’ı aşan beklemelerin önceden belirlenmiş tazminatı (çoğunlukla “liquidated damages” mantığı).

• Despatch: Süreden tasarruf edilirse ödenen prim.

• İyi pratik: Saat–gün hesabı (weather working day, SSHINC, all purposes) net yazılmalı; istisnalar (hava, grev, liman tıkanıklığı) açıkça düzenlenmeli.

---

5) TTK Çerçevesinde Taşıyanın Sorumluluğu

• Elverişlilik: Sefer başında geminin denize ve yüke elverişli olması; yeterli ekipman ve mürettebat.

• Özen borcu: Yükün muhafazası ve hasarsız teslimi; istif/ventilasyon/ısıtma gibi teknikler sözleşme ve teamüle göre yürütülür.

• Zıya–hasar–gecikme: Taşıyan, belirli istisnalar dışında sorumludur; ispat yükünün kimde olduğu, konşimento ve çarter hükümleriyle şekillenir.

• Sorumluluğun sınırlandırılması: Deniz hukuku özel rejiminde sınırlandırma mekanizmaları ve limitation fund olasılığı değerlendirilir.

• Süreler: İhbar ve zamanaşımı süreleri sözleşme ve TTK’daki özel düzenlemelere göre işletilir.

---

6) Uygulamada Dört Kritik Adım (Check-List)

1. Fixture & Recap Doğrulaması: Özet mutabakatlar (recap) hukuki metinle uyumlu mu? Yetki–tahkim, hukuk seçimi, forum net mi?

2. Laytime/DEM Formülü: NOR geçerlilik şartları, “all purposes vs. reversible” hesap tekniği ve istisnalar yazıldı mı?

3. Konşimento Senkronu: Konşimento klozları çarteri nasıl içeri çekiyor? Teslim/release adımları, elektronik süreçlerle uyumlu mu?

4. Teminat ve Güvence: Demurrage ve hasar alacakları için P&I yazışmaları, LOU (Letter of Undertaking), gerekirse ihtiyati haciz stratejisi hazır mı?

---

7) Sonuç: Doğru Tür + Net Klozlar = Öngörülebilir Sonuç

Navlun sözleşmeleri, TTK’nın özel rejimi sayesinde öngörülebilir bir risk mimarisi sunar. Doğru modeli seçip (sefer, zaman, bareboat, liner, multimodal), laytime–demurrage hesabını ve konşimento süreçlerini açık yazdığınızda; gecikme, hasar ve teslim ihtilafları ölçülebilir hale gelir. Uyuşmazlık doğduğunda ise tahkim/yetki, teminat/LOU ve ihtiyati haciz araçları etkin bir çözüm seti sunar.