TTK’da Deniz Ticareti Hükümlerinin Sistematik İncelemesi: Yapı, Uygulama ve Stratejik Sonuçlar

 Bu makale, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun Beşinci Kitap: Deniz Ticareti (m. 931 ve devamı) hükümlerini sistematik olarak inceler; gemi, donatan, kaptan, konşimento, navlun, çatma, kurtarma, müşterek avarya, deniz alacakları rehin hakkı ve yargılama/koruma tedbirleri bakımından pratik bir çerçeve sunar.

---

1) Normatif Konum: Deniz Ticareti Hükümlerinin TTK İçindeki Yeri

6102 sayılı TTK’da Deniz Ticareti, kanunun Beşinci Kitabı olarak başlı başına bir bütün halinde düzenlenmiştir (m. 931 ve devamı). Bu konumlandırma, deniz taşımacılığının kendine özgü riskleri ve teknik terminolojisi nedeniyle lex specialis olarak ayrıksı bir statüye sahip olduğunu gösterir. Dolayısıyla denizcilik ilişkilerinde kural olarak önce Beşinci Kitap, boşluk hâlinde genel ticaret/borçlar hükümleri uygulanır. Uygulamada uyuşmazlıklar ağırlıkla Asliye Ticaret Mahkemelerinde (bazı yargı çevrelerinde ihtisaslaşmış dairelerle) görülür; milletlerarası unsur içeren dosyalarda yetki, tahkim ve uygulanacak hukuk meseleleri MÖHUK ile birlikte değerlendirilir.

---

2) Sistematik Tasnif: Beşinci Kitabın Omurgası

TTK’nın deniz ticaretine ilişkin hükümleri pratikte aşağıdaki ana başlıklara ayrılarak okunur:

(A) Gemi, Sicil ve Ayni Haklar

• Gemi kavramı, bayrak ve milliyet: Geminin hukuki statüsü, bayrak çekme ve bağlama kütüğü ile milliyeti belirlenir; bu, kamu hukuku ve özel hukuk ilişkilerinde sonuç doğurur.

• Gemi sicili ve tescil: Mülkiyetin ispatı, ayni hakların tesisi ve aleniyet sicil üzerinden sağlanır.

• Gemi ipoteği ve gemi alacaklısı hakkı: Finansman ve teminat ilişkilerinin kalbidir. Deniz alacaklıları rehin hakkı (maritime lien) niteliği, alacakların öncelik sırası ve paraya çevirme süreçlerinde özel hükümler doğurur.

(B) Donatan, İşleten ve Kaptan

• Donatanın sorumluluğu: Gemi adamlarının fiilleri dâhil olmak üzere belli sınırlar içinde işleten/adam çalıştıran sorumluluğuna benzer bir yapıdadır; ancak sorumluluğun sınırlandırılması mekanizmaları deniz taşımacılığına özgü kurgulanmıştır.

• Kaptanın yetkileri: Emniyet ve seyrüseferin yanında ticari temsil fonksiyonu vardır; konşimento düzenleme, acil hallerde sözleşme yapma ve kurtarma kararları gibi yetkiler kanundan doğar.

(C) Navlun Sözleşmeleri, Konşimento ve Taşıma

• Sözleşme tipleri: Sefer çarteri (voyage charter), zaman çarteri (time charter) ve çıplak gemi kirası (bareboat) arasında risk ve yükümlülük dağılımı farklıdır.

• Konşimento (bill of lading): Taşıma sözleşmesinin ispat aracı olmasının ötesinde eşya üzerinde hak sağlayan kıymetli evraktır; devri, cirosu ve teslim ilişkilerini belirler.

• Laytime/Demurrage/Detention: Yükleme-boşaltma süreleri, beklemeler ve gecikme ücretleri navlun sözleşmesinin ticari çekirdeğidir.

• Taşıyanın sorumluluğu: Yükün zıyaı, hasarı, gecikmesi ekseninde istisnalar, ispat ve tazminat hesap kuralları özel hükümlere tabidir.

(D) Yolcu Taşımaları

Denizde yolcu ve bagaj taşıması, can güvenliği odaklı katı özen ölçütleri ve tazminat rejimleriyle tipik yük taşımalarından ayrılır; manevi tazminat, muafiyet ve ihbar süreleri uygulamada sık ihtilaf yaratır.

(E) Çatma, Kurtarma-Yardım ve Müşterek Avarya

• Çatma (deniz araçlarının çarpışması): Kusur dağılımı, rücu ilişkileri ve üçüncü kişilere verilen zararların paylaşımı teknik kurallarla belirlenir.

• Kurtarma-yardım: Tehlikedeki gemi/yükün kurtarılması karşılığında kurtarma ücreti doğar; çevresel zararların önlenmesi gibi faktörler takdirde rol oynar.

• Müşterek avarya: Seferin selameti için yapılan olağanüstü fedakârlık ve masrafların, menfaat sahipleri arasında nispi paylaşımı esası; avarya dispeçi ile somutlanır.

(F) Deniz Alacakları, Haciz ve Geçici Koruma

• Deniz alacaklıları rehin hakkı ve gemi ipoteği dışında; taşıma, liman ücretleri, personel alacakları, kurtarma vs. gibi kalemlerden doğan alacaklar için ihtiyati haciz/tedbir ve yakalama pratikte kritik araçlardır.

• Yargısal süreç: Sürat ve etkinlik açısından, delillerin (survey, kaptan günlükleri, AIS/GPS kayıtları, terminal tutanakları, gümrük evrakı) zamanında tespiti esastır.

---

3) Uygulamada Anahtar Kurumlar ve İspat Sistemi

Deniz ticareti dosyalarında belge akışı (konşimento seti, teslim talimatları, yükleme/boşaltma raporları, e-konşimento kayıtları), uzman raporları (denetim/survey), elektronik deliller (AIS, EDI, e-mail yazışmaları) ve liman/gümrük belgeleri ispatın omurgasını kurar. Çarter partilerde hukuk ve yetki seçimi ile tahkim şartı (LMAA, ICC, ISTAC vb.) çok yaygındır; tahkim itirazı ve mahkemenin yargı yolu denetimi ilk aşamada stratejik önemdedir.

---

4) Deniz Sigortaları ile Bağlantı

TTK’nın Sigorta Hukuku hükümleri ayrı bir kitapta düzenlense de deniz pratiğinde yük, gemi, navlun ve kazanç sigortaları ile P&I kulüpleri günlük işleyişin bir parçasıdır. Rizikonun gerçekleşmesi, ihbar süresi, muafiyet, rücu ve çifte sigorta tartışmaları deniz ticareti ihtilaflarıyla iç içe yürür. Sözleşme-sigorta senkronizasyonu ihmal edilmemelidir.

---

5) Sistematik Okuma için Pratik Yol Haritası

(1) Tarafları ve statüyü netleştirin: Donatan mı, işleten mi, zaman çarterer mi? Kaptanın yetkisi nasıl doğmuş?
(2) Sözleşme tipini teşhis edin: Sefer mi, zaman mı, bareboat mu? Laytime ve demurrage rejimi hangi klozlara bağlı?
(3) Belge zincirini doğrulayın: Konşimento seti, rezerv şerhleri, teslim talimatları, elektronik kayıtlar ve ciro zinciri.
(4) Delil planı kurun: Survey raporu, rapor tarihleri, foto-video ve veri kayıtları; liman ve gümrük evrakı.
(5) Koruma tedbirleri: Deniz alacağı niteliği varsa ihtiyati haciz ve teminat stratejisi; forum ve yetki denetimi.
(6) Tazminat ve sınırlama: Zıya/hasar/gecikme kalemlerinin ayrıştırılması, faiz başlangıcı, sorumluluğun sınırlandırılması hesabı.
(7) Sigorta koordinasyonu: Poliçe kapsamı, notice of loss, subrogation ve co-insurance mimarisi.

---

6) Türk Deniz Ticareti Hukukunun Stratejik Önemi

Türkiye’nin coğrafi konumu (boğazlar, Doğu-Batı koridoru), liman yatırımları ve dış ticaret hacmi dikkate alındığında, TTK Beşinci Kitap uygulaması yalnızca teknik bir uzmanlık değil, aynı zamanda lojistik rekabet gücü ve maliyet verimliliği aracıdır. Sözleşme mimarisi ve uyuşmazlıkta erken strateji, navlun piyasalarındaki dalgalanmalara rağmen öngörülebilirlik sağlar. Bu yönüyle deniz ticareti hükümlerinin sistematik okuması, dış ticaret aktörleri, sigortacılar ve finansörler için riskin önceden fiyatlanması anlamına gelir.

---

7) Sonuç ve Uygulamaya Dönük Notlar

• Lex specialis karakteri nedeniyle, deniz uyuşmazlıklarında ilk başvuru kaynağı TTK Beşinci Kitaptır.

• Konşimento ve çarter metinlerinin titiz tasarımı (hukuk/yer seçimi, tahkim, süreler, laytime ve gecikme rejimi) uyuşmazlığın seyrini belirler.

• Delil ekonomisi (survey, elektronik kayıtlar) ve koruma tedbirleri (ihtiyati haciz/teminat) erken safhada kurulmalıdır.

• Sigorta-sözleşme uyumu, tazminat sürecinin başarısı için kritik eşleştirmedir.

Bu çerçeve, TTK’daki deniz ticareti hükümlerini sistematik, pratik ve davaya/işleme dönük bir okumayla ele alır; hem sözleşme tasarımı hem de uyuşmazlık çözümü bakımından güvenilir bir yol haritası sunar.