TTK’da Deniz Taşıma Sözleşmesi: Unsurlar, Hukuki Niteliği ve Uygulamada Risk Yönetimi

Meta açıklama (SEO): Bu makale, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu (TTK) kapsamında deniz taşıma sözleşmesinin unsurlarını ve hukuki niteliğini ayrıntılı inceler; taraflar, konşimento, navlun, laytime–demurrage, taşıyanın sorumluluğu, ispat/ihbar süreleri ve sözleşme tasarımında risk yönetimi için pratik bir yol haritası sunar.

---

1) Giriş: Deniz taşıma sözleşmesi neden “özel rejim”dir?

Deniz yoluyla yük taşıma, TTK’nın Beşinci Kitabı (m. 931 ve devamı) ile özel kurallara bağlanmıştır. Bu alan, genel Borçlar Hukuku ve Ticaret Hukuku kurallarına kıyasla lex specialis niteliğindedir: yani deniz taşımacılığına özgü riskler (sefer riskleri, deniz tehlikeleri, gecikme, yük zıya/hasarı) için ayrı hükümler öngörülür. Uyuşmazlıklar temel olarak Asliye Ticaret Mahkemelerinde görülür; milletlerarası boyutta hukuk ve yetki seçimi ile tahkim (ör. ISTAC, LMAA, ICC) hükümleri pratikte belirleyicidir.

---

2) Temel Unsurlar: Sözleşmenin iskeleti

(A) Taraflar ve rolleri

• Taşıyan (Carrier/Donatan veya İşleten): Gemiyi deniz ticaretinde kendi adına işleten kişi/şirket. Denize/yüke elverişlilik, yükün muhafazası ve hasarsız teslimi, gecikmeme ve konşimento düzenleme gibi borçları vardır.

• Taşıtan/Gönderici (Shipper/Charterer): Yükü teslim eden ve navlunu ödemekle yükümlü taraf. Doğru beyan, ambalajlama, tehlikeli yük bildirimleri ve gümrük/evrak sorumlulukları öne çıkar.

• Alıcı/Yük ilgilisi (Consignee/Holder): Konşimentoya dayanarak eşyayı teslim alır; çoğu durumda konşimentonun ciro/devriyle sözleşme ilişkisine hak sahibi sıfatıyla katılır.

• Kaptan ve Acente: Kaptan, sefer güvenliği yanında ticari temsil fonksiyonu görür (acil sözleşmeler, konşimento). Acente, release/teslim talimatları, liman ve terminal süreçlerinde kritik ara yüzdür.

(B) Konu, sefer ve gemi

Sözleşmenin konusu, yükün belirli bir limandan diğerine deniz yoluyla taşınmasıdır. Bu çerçevede gemi, rota, yükleme/boşaltma limanları, yük cinsi/miktarı, ambalaj ve istif koşulları belirlenir. Çok sık karşılaşılan modeller:

• Sefer çarteri (voyage charter): Belirli bir sefer karşılığı navlun.

• Zaman çarteri (time charter): Geminin belirli süre kullanım hakkı; ücret hire’dır.

• Liner (tarifeli) taşıma: Konşimento şartları baskın; konteyner operasyonlarında yaygındır.

(C) Bedel ve süre: Navlun, laytime, demurrage

• Navlun: Taşıma bedeli. Yan masraflar (terminal ücretleri, bunker ayarlamaları vb.) sözleşmede açıkça belirtilmelidir.

• Laytime: Yükleme/boşaltma için tanınan süre.

• Demurrage: Laytime’ı aşan beklemenin önceden belirlenmiş tazminatı (çoğu kez “liquidated damages” niteliğinde).

• Despatch: Süre tasarrufunda ödenen prim.

• FIO/FIOST: Yükleme–istif–boşaltma sorumluluk dağılımını gösteren kısaltmalar.

(D) Konşimento (Bill of Lading)

Konşimento; taşıma sözleşmesinin ispatı, yük üzerinde hak sağlayan kıymetli evrak ve teslim belgesi işlevini aynı anda görür. Temiz/rezervli düzenlenmesi, ciro/temlik imkânı, elektronik konşimento (eB/L) süreçleri ve release talimatları, uyuşmazlıklarda doğrudan sonuca etki eder.

---

3) Hukuki Niteliği: Sözleşme tipolojisi ve sonuçları

Deniz taşıma sözleşmesi, rızai, ivazlı ve tam iki tarafa borç yükleyen (sinallagmatik) bir sözleşmedir. Doktrinde sonuç borcu–özen borcu bileşimi olarak görülür: taşıyanın yükü hasarsız ve zamanında teslim sonucu hedeflenir; ancak deniz risklerine özgü istisnalar/sınırlamalar ve ispat kuralları nedeniyle, taşıyan belirli hallerde kurtuluş kanıtı ile sorumluluktan çıkabilir.

Sözleşme çoğunlukla ticari iş niteliği taşır; taraflar tacirse basiretli tacir standardı uygulanır. Bu; faiz, ispat, ticari defterlerin delil değeri ve örf/adetin devreye girişini belirler. Milletlerarası taşımalarda yetki–hukuk seçimi kayıtları ile tahkim hükümleri (ISTAC, LMAA, ICC) sıklıkla yer alır.

---

4) Taşıyanın başlıca borçları ve sorumluluk rejimi

(i) Denize ve yüke elverişlilik

Seferin başında geminin denize elverişli (seyrüsefer, güvenlik, personel) ve yüke elverişli (ambalaj/istif/ventilasyon/ısıtma) olması gerekir. Kaptan ve gemi müdürü bu standardın sağlandığını belgelemeli (class, ISM/ISPS, sertifikalar).

(ii) Yükün alınması–muhafazası–teslimi

Yük, konşimento/mate’s receipt bilgilerine uygun alınmalı, özenle muhafaza edilmeli ve teslim edilmelidir. İstif planı, hava koşulları, güverte yükü, hassas yüklerde ısı/nem, konteynerlerde stuffing/stripping kuralları önemlidir.

(iii) Rotaya uyma ve gecikmemek

Makûl ve sözleşmeye uygun rota seçilmeli; gereksiz rotadan sapma (deviation) sorumluluğu artırır. Gecikme hâlinde, sözleşmedeki cezai şart, demurrage/detention ve tazmin rejimi devreye girer.

(iv) Konşimento düzenleme ve kayıtların doğruluğu

Kaptanın düzenlediği konşimentoda yük cinsi/miktarı/ambalajı doğru yazılmalı; belirsizliklerde rezerv şerhi düşülmelidir. Temiz konşimento gereksiz verilirse taşıyan, üçüncü kişilere karşı doğan zararlardan sorumlu tutulabilir.

(v) Sorumluluğun sınırlandırılması ve kurtuluş kanıtı

Taşıyan; yükün zıyaı/hasarı/gecikmesinden kural olarak sorumludur. Ancak belli sebeplerde (ör. taşıyanın makul özeniyle önlenemeyecek deniz tehlikeleri, otorite işlemleri, yükün kendi nitelikleri vb.) kurtuluş kanıtı imkânı vardır. Deniz hukukunun genel yapısı, sorumluluğu sınırlandırma rejimlerine (ör. tonaj esaslı sınırlar, sınırlama fonu) izin verir; sözleşme metinlerinde bu rejime atıf yapılır.

(vi) İhbar ve zamanaşımı

Yük hasarında kısa ihbar süreleri ve çoğu talep için bir yıllık zamanaşımı pratikte kritik önem taşır. Teslim sırasında örüntüye uygun rezerv konulmazsa, ileride ispat zorlukları doğar.

---

5) Gönderici ve alıcının borçları

• Doğru beyan/ambalaj: Yükün cinsi, tehlikesi, ağırlığı, istiflenme özellikleri. Tehlikeli yükte bildirim zorunluluğu hayatidir.

• Navlun ve yan masraflar: Sözleşmede kimin ödeyeceği açık yazılmalı (freight prepaid/collect, terminal ücretleri).

• Yükleme/boşaltma sorumluluğu: FIO/FIOST düzenlemelerine göre taraflar süreç ve maliyeti paylaşır.

• Belge akışı: Konşimento seti, teslim talimatları ve eB/L erişimi zamanında sağlanmalıdır.

---

6) Konşimento–çarter ilişkisi: Hangi metin üstün?

Çarter (charter party) ile yapılan taşımalarda, konşimento çoğu kez çarter hükümlerini “paramount clause” ile içeri çeker. Çoğu ihtilâfta alıcı üçüncü kişi konşimentoya dayanır; bu nedenle çarter–konşimento eşgüdümü kritiktir: hukuk/yetki seçimi, tahkim yeri, sorumluluk sınırları, Himalaya klozu (yardımcıların yararlanması) gibi kayıtlar aynı eksende olmalıdır.

---

7) Uygulamada ispat ve delil ekonomisi

Deniz dosyalarında belge akışı esastır:

• Survey/Tally tutanakları, kaptan günlükleri, AIS/GPS kayıtları,

• Yükleme/boşaltma raporları, NOR ve laytime hesap cetvelleri,

• Terminal/gümrük evrakı, eB/L logları, acente yazışmaları.
  Bu kayıtlar zaman damgalı ve eksiksiz saklanırsa, hem basiretli tacir standardı sağlanır hem de delil değerlendirmesinde üstünlük kurulur.

---

8) Sözleşme tasarımında risk yönetimi: 10 maddelik kontrol listesi

1. Hukuk ve yetki seçimi: Tek forum yaklaşımı (charter–konşimento–terminal–manning uyumlu).

2. Tahkim: ISTAC/LMAA/ICC seçenekleri; tahkim itirazı ve geçici hukuki koruma (haciz/tutuklama) ilişkisi.

3. Laytime–demurrage: NOR geçerlilik şartları, “all purposes/reversible” gibi hesap teknikleri, istisnalar (hava, grev, liman tıkanıklığı).

4. FIO/FIOST: Yükleme–istif–boşaltma işbölümü ve maliyetlerin yazımı.

5. Tehlikeli yük: Bildirim, ambalaj, etiketleme ve acil durum protokolü.

6. Sınırlama rejimi: Taşıyanın sorumluluk sınırları ve fon kurma imkânları; sigorta ile uyum.

7. Konşimento senkronu: Paramont/Himalaya klozları, elektronik konşimento kuralları, release adımları.

8. Sigorta mimarisi: P&I ve gövde-makine kapsamı; notice of loss ve subrogation düzeni.

9. Teminat/LOU: İhtiyati haciz/tutuklama riskine karşı LOU/banka teminat mekanizması.

10. ESG/Uyum: MARPOL, yakıt/emisyon, atık ve iş güvenliği şartlarının operasyona entegrasyonu.

---

9) Sık karşılaşılan uyuşmazlık başlıkları

• Zıya/hasar ve gecikme: İspat yükü, rezerv şerhleri, eksik istif/ventilasyon iddiaları.

• Demurrage/detention: Laytime hesabı, NOR’un geçerliliği, liman engelleri ve istisna klozlarının yorumu.

• Konşimento uyuşmazlıkları: Teslim/release hataları, temiz/rezervli konşimento tartışmaları, eB/L erişimi.

• Yetki–tahkim: Parçalı forum seçimleri (charter bir yerde, konşimento başka yerde) ve usul itirazları.

• Geçici korumalar: İhtiyati haciz/tutuklama ve LOU çevresinde pazarlık.

---

10) Sonuç: Doğru kurgu, öngörülebilir sonuç

Deniz taşıma sözleşmesi; taraflar–konu–bedel–süre–belgeler ekseninde kurulan ama deniz riskleri nedeniyle ayrıntılı bir özel hukuk mimarisi gerektiren sözleşmedir. Konşimento ve çarter senkronu, laytime–demurrage rejiminin netliği, tehlikeli yük ve sınırlama hükümlerinin yerli yerinde yazılması, uyuşmazlık maliyetini ciddi biçimde düşürür. Belge disiplinini (survey, NOR, eB/L logları, acente yazışmaları) basiretli tacir standardıyla birleştiren ve tek forum yaklaşımıyla hareket eden taraflar, hem ispat avantajı sağlar hem de tazminat/teminat süreçlerinde öngörülebilir sonuçlar elde eder.