Tahkim Anlaşmasının Kuruluşu ve Geçerliliği
🔹 Giriş
Tahkim, tarafların aralarındaki uyuşmazlığı devlet yargısı yerine bağımsız ve tarafsız hakem veya hakem kurulu önünde çözmeyi tercih ettikleri özel bir uyuşmazlık çözüm yöntemidir. Modern hukuk sistemlerinde tahkim, özellikle ticari ilişkilerde hızlı, gizli, uzman temelli ve esnek bir çözüm sunduğu için tercih edilmektedir. Ancak tahkimin uygulanabilmesi, öncelikle geçerli bir tahkim anlaşmasının varlığına bağlıdır.
Türk hukukunda tahkim anlaşmasının geçerliliği, Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) m. 412 vd. ve 4686 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanunu (MTK) hükümleri çerçevesinde değerlendirilir. Ayrıca New York Konvansiyonu (1958) da, Türkiye’nin taraf olması sebebiyle milletlerarası tahkim anlaşmalarının geçerliliği bakımından büyük önem taşır.
🔹 I. Tahkim Anlaşmasının Tanımı ve Hukuki Niteliği
1. Tanım
HMK m. 412/1’e göre tahkim anlaşması, tarafların mevcut veya ileride doğabilecek uyuşmazlıklarını tahkim yoluyla çözmeyi kararlaştırdıkları bir sözleşmedir. Tahkim anlaşması, bağımsız bir sözleşme (separability principle) niteliğindedir; yani esas sözleşmeden ayrı bir geçerlilik alanına sahiptir.
2. Hukuki Nitelik
Tahkim anlaşması, usul hukuku ile maddi hukuk arasında karma bir nitelik taşır. Bir yandan taraf iradesine dayandığı için sözleşmesel bir unsur içerir, diğer yandan yargılama yetkisini devlet yargısından alıp hakemlere devrettiği için usule ilişkin yönü ağır basar.
Bu bağlamda Yargıtay 15. Hukuk Dairesi’nin 2021/4120 E., 2022/2317 K. sayılı kararında, “tahkim anlaşmasının, taraf iradelerine dayanmakla birlikte yargılamaya etkisi olan özel bir usul sözleşmesi” olduğu vurgulanmıştır.
🔹 II. Tahkim Anlaşmasının Kuruluşu
1. Kuruluş Şartları
Bir tahkim anlaşmasının kurulabilmesi için genel sözleşme kuralları (TBK m. 1-20) ve tahkime özgü özel şartlar birlikte aranır:
-
a. Tarafların Ehliyeti: Taraflar, tahkim anlaşması yapma ehliyetine sahip olmalıdır. Tüzel kişilerde yönetim organı yetkili olmalı; kamu tüzel kişilerinde ise kanun veya özel izin bulunmalıdır.
-
b. Uyuşmazlığın Tahkime Elverişliliği: Tahkim anlaşması ancak tarafların serbestçe tasarruf edebileceği konular için yapılabilir (HMK m. 408).
-
c. Açık İrade Beyanı: Tarafların tahkime gitme iradeleri açık ve kesin olmalıdır; yorumla veya zımni olarak tahkim iradesi var sayılamaz.
-
d. Yazılı Şekil: Tahkim anlaşması yazılı şekilde yapılmalıdır (HMK m. 412/3, MTK m. 4).
2. Yazılı Şekil Koşulu
Yazılılık, tahkim anlaşmasının geçerliliği için kurucu unsur niteliğindedir. HMK m. 412/3 hükmüne göre, “tahkim anlaşmasının yazılı şekilde yapılması zorunludur.” Bu zorunluluk;
-
ayrı bir tahkim sözleşmesiyle,
-
esas sözleşmeye konulan tahkim şartıyla,
-
mektup, e-posta, faks veya benzeri yazılı iletişim araçlarıyla sağlanabilir.
Yargıtay 11. HD, 2019/2318 E., 2020/5672 K. sayılı kararında “e-posta yoluyla kabul edilen tahkim şartının yazılılık koşulunu karşıladığı” yönünde içtihat oluşturmuştur.
🔹 III. Tahkim Anlaşmasının Unsurları
Tahkim anlaşmasının kurulabilmesi için aşağıdaki temel unsurların bulunması gerekir:
1. Tarafların İradesi
Tahkim anlaşmasının özünü tarafların iradesi oluşturur. Taraflar, açık biçimde devlet mahkemeleri yerine tahkimi tercih ettiklerini belirtmelidir. Belirsiz veya alternatif yargı yolları öngören hükümler geçersiz sayılabilir.
2. Uyuşmazlığın Konusu
Sadece tahkime elverişli uyuşmazlıklar tahkime konu olabilir. Kamu düzenini ilgilendiren konular (örneğin boşanma, velayet, iflas, idari işlemler) tahkime konu olamaz.
3. Hakem veya Hakem Kurulunun Belirlenmesi
Tahkim anlaşmasında hakem veya hakem kurulu sayısının belirlenmesi, hakem seçimi yönteminin düzenlenmesi mümkündür. HMK m. 416’ya göre, hakem sayısı tek veya tek sayılı olmalıdır; aksi hâlde anlaşma geçersiz olur.
🔹 IV. Tahkim Anlaşmasının Bağımsızlığı (Separability İlkesi)
Tahkim anlaşması, esas sözleşmeden bağımsız olarak varlık kazanır. Esas sözleşmenin geçersizliği, tahkim şartını otomatik olarak geçersiz kılmaz.
Bu ilke, MTK m. 4/4 hükmünde açıkça düzenlenmiştir:
“Tahkim anlaşması, ana sözleşmeden bağımsızdır; ana sözleşmenin geçersizliği, tahkim anlaşmasını kendiliğinden geçersiz kılmaz.”
Yargıtay 15. HD, 2020/1529 E., 2021/987 K. sayılı kararında da bu ilke vurgulanmış; “tahkim şartı, ana sözleşmeden ayrı ve bağımsız bir irade beyanı olup, esas sözleşmenin iptali hâlinde dahi geçerliliğini korur” denilmiştir.
🔹 V. Tahkim Anlaşmasının Geçerliliği
Tahkim anlaşmasının geçerliliği üç temel boyutta incelenir: şekil, içerik ve yetki.
1. Şekil Yönünden Geçerlilik
Yukarıda belirtildiği üzere, yazılılık şartı mutlak geçerlilik koşuludur. Tahkim anlaşmasının sözlü şekilde yapılması veya yazılı delille ispatlanamaması hâlinde anlaşma geçersizdir. Ancak tarafların mahkemede tahkim itirazı ileri sürmesi, karşı tarafın bu itiraza sessiz kalması hâlinde “zımni tahkim anlaşması” kabul edilmiştir (Yargıtay 15. HD, 2017/1849 E., 2018/2163 K.).
2. İçerik Yönünden Geçerlilik
Tahkim anlaşmasının içeriğinde belirsizlik bulunmamalıdır.
Belirsiz hakem seçimi yöntemleri, muğlak tahkim merkezleri veya “istersek tahkime gideriz” gibi ihtiyari ifadeler geçersizlik doğurur.
Ayrıca tarafların eşitliği, adil yargılanma hakkı ve savunma hakkı ilkeleri gözetilmelidir.
3. Yetki Yönünden Geçerlilik
Tahkim anlaşmasının varlığı hâlinde, devlet mahkemeleri uyuşmazlığı inceleme yetkisine sahip değildir. HMK m. 413’e göre, davalı tahkim itirazını ilk itiraz olarak ileri sürmelidir. Aksi hâlde tahkim itirazı dinlenmez.
Tahkim itirazı haklı bulunursa, mahkeme görevsizlik kararı verir.
🔹 VI. Milletlerarası Tahkimde Tahkim Anlaşmasının Geçerliliği
Milletlerarası tahkim bakımından geçerlilik ölçütü MTK m. 4 hükmünde düzenlenmiştir. Bu maddeye göre tahkim anlaşması;
-
Yazılı olmalı,
-
Tarafların açık tahkim iradesini içermeli,
-
Uyuşmazlık tahkime elverişli olmalı,
-
Kamu düzenine aykırı olmamalıdır.
Ayrıca, Türkiye’nin taraf olduğu 1958 New York Konvansiyonu’nun II. maddesi, yazılı tahkim anlaşmasının tanımını yapar ve taraf devletlere bu anlaşmaları tanıma ve uygulama yükümlülüğü getirir.
Bu çerçevede Türk mahkemeleri, milletlerarası tahkim anlaşmalarının geçerliliğini lex arbitri (uygulanacak hukuk) ve konvansiyon hükümleri çerçevesinde değerlendirir.
🔹 VII. Tahkim Anlaşmasının Geçersizliği ve Sonuçları
Tahkim anlaşması, aşağıdaki hallerde geçersiz sayılır:
-
Taraf ehliyetsizliği
-
Uyuşmazlığın tahkime elverişsizliği
-
Açık irade beyanı yokluğu
-
Yazılı şekil eksikliği
-
Kamu düzenine aykırılık
Geçersiz tahkim anlaşması, tarafları bağlamaz ve devlet yargısı görevli hale gelir. Ancak tahkim yargılaması başlatılmışsa, hakem heyeti geçerlilik yönünden ön inceleme yapar (kompetenz-kompetenz ilkesi, MTK m. 7).
🔹 VIII. Kompetenz-Kompetenz İlkesi
MTK m. 7/1 hükmüne göre hakem veya hakem kurulu, kendi yetkisi hakkında karar verebilir. Bu ilke, tahkim anlaşmasının geçerliliği hakkında ilk kararı hakemlerin verebilmesini sağlar.
Mahkeme ancak hakem kararının iptali aşamasında bu konuda inceleme yapabilir. Bu ilke, tahkim sürecinin hızını ve bağımsızlığını korur.
Yargıtay 15. HD, 2022/1879 E., 2023/2214 K. sayılı kararında; “hakem heyetinin tahkim şartının geçerliliğini ve yetkisini re’sen inceleyebileceğini” kabul etmiştir.
🔹 IX. Yargıtay Kararları Işığında Uygulama
1. Tahkim Şartının Yorumu
Yargıtay, tahkim anlaşmalarını dar yorum ilkesine tabi tutar. Yani tarafların açık iradesi yoksa tahkim kabul edilmez.
-
Yargıtay 15. HD, 2019/2467 E., 2020/4321 K.: “Tarafların açık tahkim iradesi bulunmadıkça sözleşmedeki genel atıflar tahkim anlaşması sayılamaz.”
2. Tahkim Şartı İçeren Genel Şartlar
Genel işlem koşullarında yer alan tahkim hükümleri, tarafça açıkça kabul edilmemişse bağlayıcı değildir (Yargıtay 11. HD, 2018/1032 E., 2019/2461 K.).
3. Tahkim Şartı ve Tüketici Sözleşmeleri
6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun m. 68 uyarınca tüketici sözleşmelerinde tahkim şartı geçersizdir. Tüketicinin tahkime zorlanması, Anayasa m. 36’daki hak arama özgürlüğü ilkesine aykırıdır.
🔹 X. Uluslararası Belgeler Işığında Geçerlilik
Tahkim anlaşmalarının uluslararası geçerliliği açısından başlıca belgeler şunlardır:
-
New York Konvansiyonu (1958)
-
UNCITRAL Model Law (1985, 2006)
-
European Convention on International Commercial Arbitration (1961)
Türkiye’nin taraf olduğu New York Konvansiyonu, tahkim anlaşmalarının tanınmasını zorunlu kılar. Konvansiyonun 2. maddesi, yazılılık ve irade beyanı şartlarını içerir.
🔹 XI. Tahkim Anlaşmasının Geçerliliğinin Denetimi
Tahkim anlaşmasının geçerliliği üç aşamada denetlenir:
-
Tahkim Yargılaması Sırasında (Hakem Yetkisi İncelemesi)
-
Mahkeme Önünde Tahkim İtirazı Aşamasında
-
Hakem Kararının İptali Davasında (MTK m. 15)
Hakem kararı iptal davasında mahkeme, yalnızca kamu düzeni, taraf ehliyeti, yazılı şekil ve tahkime elverişlilik yönlerinden sınırlı inceleme yapar.
🔹 XII. Sonuç
Tahkim anlaşmasının geçerliliği, hem ulusal hem uluslararası hukukta tahkim yargılamasının temel taşıdır.
Türk hukukunda tahkim anlaşmasının yazılılık, açık irade, tahkime elverişlilik ve taraf ehliyeti koşulları titizlikle aranmakta; Yargıtay kararları da bu yönde istikrar kazanmıştır.
Tahkim, doğru şekilde kurulan geçerli bir tahkim anlaşmasıyla; taraflara gizlilik, hız, uzmanlık ve uluslararası icra kabiliyeti sağlayan etkili bir alternatif yargı yolu sunar.
About Post Author
