SMK’ya Göre Patent ve Faydalı Modele Tecavüz ile Koruma Yolları

1) Giriş: Neden Patent ve Faydalı Model Koruması Stratejiktir?

Teknolojiye dayalı tüm iş modelleri için yeniliğin tescili ve hızlı uygulanabilir koruma bugün finansman, ölçeklenme ve ihracatın anahtarıdır. Türkiye’de 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu (SMK) çerçevesinde patent ve faydalı model (FM) sahibine münhasır haklar tanınır; başkasının buluşu üretmesini, kullanmasını, satışa sunmasını, satmasını, ithal etmesini ve bu fiilleri kolaylaştırmasını engelleme yetkisi verir. Bu yetkilerin etkin kullanımı, pazara girişleri kontrol etmeyi, marjı korumayı, lisans gelirlerini tahsil etmeyi ve değeri kanıtlayarak yatırımcı nezdinde şirket değerlemesini artırmayı sağlar.

Bu yazı; ihlalin (tecavüzün) hukuki ölçütlerini, koruma kapsamını, istisnaları, delil stratejisini, ihtiyati tedbiri, tazminat hesap yöntemlerini, gümrük önlemlerini, hükümsüzlük savunmalarını ve dava yol haritasını pratik ve anlaşılır şekilde bir arada sunar.

2) Kavramsal Çerçeve: Patent – Faydalı Model – İstem Sistemi

2.1 Patent ve Faydalı Model Arasındaki Esaslı Farklar

Patent: Yenilik + buluş basamağı (teknik ilerleme/aşikâr olmama) + sanayiye uygulanabilirlik şartlarını karşılayan teknik çözümler için 20 yıla kadar koruma sağlar. Usul (yöntem) buluşları, kimyasal/ilaç bileşimleri, cihazlar vb. kapsam dâhilindedir. İncelemeli süreç, daha yüksek ispat gücü verir.
Faydalı Model: Pratikte daha hızlı ve maliyeti düşük koruma aracıdır. Türkiye uygulamasında genellikle ürün odaklı teknik yenilikler için tercih edilir. Yöntem/kimyasal madde gibi bazı alanlar FM kapsamı dışındadır. Koruma süresi genellikle 10 yıldır. İtiraza açık süreç ve teknik inceleme dinamikleri, pratikte pazara hızlı engel koyma aracı olarak FM’yi cazip kılar.

2.2 Koruma Kapsamı ve İstemlerin Yorumlanması

Koruma sınırları istemler (claims) ile çizilir. Tarifname ve çizimler, istemlerin yorumunda yol gösterir. Uygulamada kelime-kelime (literal) ihlal ile eşdeğer unsurlar doktrini birlikte değerlendirilir: Rakip ürün/çözüm, istemde yer alan teknik unsurları aynı teknik etkiyle karşılayacak şekilde eşdeğer ikame ediyorsa ihlal tespiti mümkündür. Bu yüzden istem yazımı sırasında:

Temel teknik unsurları net ve pozitif şekilde tanımlamak,
Çok dar/sınırlayıcı olmayan ama ayırt edici unsuru muhafaza eden bir kapsam kurmak,
Alternatif (bağımlı) istemlerle kademeli bir koruma ağı kurmak
hayati önem taşır.

3) Tecavüz (İhlal) Nedir? – Tipoloji ve Failin Fiilleri

SMK sistematiğinde patent/FM sahibinin izni olmadan:

Buluşun üretilmesi, kullanılması, satılması, satışa sunulması, ithali, depolanması ve bu fiilleri kolaylaştıracak ticari eylemler,
Buluşu uygulamaya elverişli önemli parça/unsurların piyasaya verilmesi (katkı/yardım yoluyla ihlal),
Ürün ortaya koyan yöntem patentlerinde yöntemin doğrudan ispat edilememesi hâlinde üretilen ürün üzerinden karine kurulması,
ihlal (tecavüz) kapsamında değerlendirilir.

Doğrudan ihlal kadar, arka kapıdan pazara giren eşdeğer çözümler, yedek parça ve bypass stratejileri, kullanıcı talimatlarıyla ihlale teşvik (inducement) gibi dolaylı ihlal formları da pratikte sık görülür.

4) İstisnalar ve Sınırlar: Nerede İhlal Yoktur?

4.1 Özel ve Ticari Olmayan Kullanım

Kişisel/özel amaçla ve ticari kazanç gütmeksizin yapılan sınırlı kullanımlar ihlâl sayılmayabilir. Ancak “özel kullanım” savunması, ölçek, sıklık ve ticari etkiye göre dar yorumlanır.

4.2 Deneysel Kullanım – Ar-Ge Özgürlüğü

Bilimsel araştırma, ürünü/tekniği geliştirmeye veya patenti sınamaya dönük deneysel kullanımlar istisna kapsamında değerlendirilebilir. Ama ticari lansmana doğrudan bağlı ürün doğrulama/sertifikasyon süreçleri bu kapsamda her zaman güvenli değildir; somut olay analizi gerekir.

4.3 İlaç Sektörü – “Bolar” İstisnası

Jenerik ilaçların, patent süresi dolmadan ruhsat başvurusu için gerekli deney/çalışmaları yapabilmesine imkân tanıyan Bolar istisnası, Türkiye pratiğinde köklü yer edinmiştir. Ancak; pazara arz ve stoklama eylemleri istisnayı aşarsa ihlal gündeme gelir.

4.4 Tükenme İlkesi (Exhaustion)

Patent konusu ürün hak sahibinin rızasıyla Türkiye’de piyasaya sürüldüğünde, o somut ürün üzerinde patent hakkı tükenir. Ancak hak tükenmesi ürün düzeyinde işler; yöntem patentleri ve yeniden imal etme/temel unsur değiştirme gibi durumlar kapsam dışı kalabilir.

4.5 Ön Kullanım (Önceki Kullanım) Hakkı

Üçüncü kişi, başvuru/patent tarihinden önce buluşu iyi niyetle kullanıyorsa, o kullanım kapsamıyla sınırlı bir ön kullanım hakkı ileri sürebilir. İspat yükü ön kullanım iddiasında olan kişidedir.

5) İhlalin Tespiti: Teknik ve Hukuki Yaklaşım

5.1 Ürün/Yöntem Karşılaştırma Matrisi

İhlal iddiasında istem unsurları → rakip ürün unsurları şeklinde net bir karşılaştırma tablosu zorunludur. Her istem unsurunun karşılığı, teknik çizim, numune, test raporu, kullanım kılavuzu, CAD dosyası, kod/parça listesi gibi belgelerle somutlanır.

5.2 Eşdeğerlik Analizi

Eşdeğerlikte şu sorulara bakılır:
(i) İkame unsur aynı teknik etkiyi sağlıyor mu?
(ii) İkame, ortalamadaki uzman kişi için aşikâr mıydı?
(iii) İstem lafzını aşırı genişletmeden, buluş fikrinin çekirdeğine sadık kalınıyor mu?
Bu analiz bilirkişi desteğiyle güçlendirilir.

5.3 Yöntem Patentlerinde İspat Güçlüğü

Yöntem (process) patentlerinde üretim hattına erişim kısıtlıdır. Bu durumda ürün karinesi, tersine mühendislik, numune analizi, tedarik zinciri verileri, iş ilanları/teknik personel profilleri, kamu ihalelerinde sunulan teknik şartnameler gibi dolaylı deliller önem kazanır.

6) Dava Öncesi Araçlar: İhtarname, Delil Tespiti, Gizlilik

6.1 İhtarname (Cease & Desist) – Stratejik Kullanım

İhtarname, ihlali durdurmak, lisans müzakeresine alan açmak ve kötü niyeti belgelendirmek için etkili bir adımdır. Aşırı agresif içerik, haksız rekabet iddiasına yol açabileceğinden ölçülü ve teknik dayanaklı olmalıdır.

6.2 Delil Tespiti (HMK 400 vd.)

Mahkeme kararıyla ürün numunesi satın alma, yerinde inceleme, sunucu/kayıt erişimi, noter tespiti ve bilirkişi raporu gibi işlemler, dava öncesi delil güvenceye almak için kullanılır. Acil ve sürpriz etkisi yüksek vakalarda delil tespiti ihkak-ı hak yerine yargısal yoldan güvence sağlar.

6.3 Ticari Sır – Gizlilik Tedbirleri

FSHHM uygulamasında, teknik çizimler, tasarım dosyaları, mali veriler için gizlilik tedbiri talep edilebilir. Dosyaya ticari sır niteliğinde sunulan belgelerin karşı tarafa kapalı (veya vekille sınırlı) incelenmesi sağlanabilir.

7) İhtiyati Tedbir: Pazarın Derhal Kilitlenmesi

İhtiyati tedbir, esasa ilişkin karar beklenmeden üretim/satış/ithalatın durdurulması, stokların mühürlenmesi, internet ilanlarının kaldırılması, sergilemenin engellenmesi gibi geçici ama etkili emirlerdir.
Aranacak şartlar pratikte şunlardır:

Hak ve tehlike/zarar olgusunun güçlü şekilde ortaya konması,
İspat kolaylığı sağlayan teknik rapor/tespitler,
Güvence (teminat) yatırma (mahkeme takdir eder),
Ölçülülük ve oranlılık (ör. ulusal dağıtım yerine belirli stok/ilan).

Tedbir çekişmesiz (karşı taraf dinlenmeden) verilebilir; ancak hız kadar isabet önemlidir. Eksik dosyayla talep, ret riski ve teminat iadesi sorunları doğurabilir.

8) Tazminat ve Kazancın Devri: Hesap Yöntemleri

İhlal tespitinde hak sahibi şu yolları alternatif olarak ileri sürebilir:

Fiili zarar + yoksun kalınan kâr: Hak sahibi olmasaydı doğmayacak zarar ve ihlal yüzünden elde edemediği kâr. Pazardaki pay, fiyat erozyonu, kapasite kullanım düşüşü, dağıtım kanalı kaybı gibi unsurlar değerlendirilir.
Emsal lisans bedeli (makul royalty): Taraflar serbest pazarda lisans anlaşsaydı ödenecek makul bedel. Karşılaştırmalı lisanslar, emsal anlaşmalar, pazar verileri, teknik katkı oranı önemlidir.
İhlalci kazancının devri: İhlalci elde ettiği net kazancı iade eder. Masrafların düşümü, kazancın illiyet bağı gibi başlıklar burada tartışılır.

Bunlara ek olarak manevi tazminat (özellikle buluş sahibinin itibarına etkiler) ve yargılama giderleri/vekâlet ücreti gündeme gelir. Faiz yönü ile zamanaşımı (genelde haksız fiil rejimiyle 2 ve 10 yıllık süreler) somut olayda dikkatle hesaplanmalıdır.

9) Gümrük ve Sınır Önlemleri: Hızlı Pazar Blokajı

Hak sahipleri, Gümrüklerde Fikri ve Sınai Hakların Korunması mekanizmasına başvurarak kayıt yaptırabilir. Bu sayede ithal/ihraç aşamasında şüpheli ürünler durdurulur, numune incelenir, bilirkişi/uzman görüşü alınır ve mahkemeden tedbir için zaman kazanılır. Özellikle seri ithalat ve e-ticaretle hızlı dağılan ürünlerde gümrük koruması, etkin bir erken uyarı sistemi işlevi görür.

10) Hükümsüzlük ve Savunmalar: Davalı Cephesinin Enstrümanları

İhlal davasında en kritik savunma genelde hükümsüzlük iddiasıdır. Davalı taraf, patent/FM’in:

Yenilik taşımadığını (ön teknik – prior art),
Buluş basamağı bulunmadığını (patent için),
Sanayiye uygulanabilir olmadığını,
Tarifnamenin yetersiz olduğunu (açıklamama/yetersiz açıklama),
Kapsamın genişletildiğini/konunun sonradan ekleme ile değiştirildiğini,
Başvuru hakkı/gerçek sahiplik sorunlarını
ileri sürerek hükümsüzlük talep eder.

Araştırma/inceleme raporları, uluslararası patent veritabanları (EPO/USPTO/WIPO), akademik yayınlar, ürün katalogları, fuar kayıtları, kullanım delilleri burada kilit rol oynar. Uygulamada ihlal davası ile hükümsüzlük davası birlikte veya bekletici mesele ilişkisiyle görülür.

11) Patent mi, Faydalı Model mi? – Koruma Tasarımı

Hızlı pazar kilidi ve maliyet verimliliği gerekiyorsa; ürün odaklı, açık teknik iyileştirmelerde FM etkili bir bariyer sağlayabilir.
Yöntem/kimya/ilaç/karmaşık sistemler için patent gereklidir.
Stratejik yaklaşım: “Patent + FM demeti” ile farklı istem setleri üzerinden kademeli koruma sağlamak; birinin hükümsüzlük riski diğerinin varlığıyla dengelenebilir.

12) Dava, Mahkemeler ve Usul: Yol Haritası

12.1 Görevli ve Yetkili Mahkemeler

Büyük şehirlerde Fikri ve Sınai Haklar Hukuk Mahkemeleri (FSHHM) görevlidir. Özellikle İstanbul/Ankara/İzmir’de ihtisas mahkemeleri bulunur. Yetki, ihlalin gerçekleştiği yer, zararın ortaya çıktığı yer ve davalının yerleşim yerine göre belirlenir.

12.2 Zorunlu Arabuluculuk ve Uzlaşma

Tazminat talepli uyuşmazlıkların önemli kısmı ticari nitelikte görüldüğünden, dava öncesi zorunlu arabuluculuk gündeme gelebilir. Arabuluculuk, lisans veya çapraz lisans müzakeresi için verimli bir masa sağlayabilir.

12.3 Bilirkişilik ve Teknik İnceleme

FSHHM pratiğinde teknik bilirkişi heyetleri kritik rol oynar. Hakim, teknik karmaşıklık seviyesine göre bir veya birkaç özel uzman atayabilir. Rapora itiraz mekanizması ve ek rapor süreci, dosyanın kaderini belirler; bu nedenle net istem eşleştirmesi, test/analiz raporları ve diyagram destekleri başlangıçta hazırlanmalıdır.

12.4 Süreler, Harç ve Masraflar

Tedbir, delil tespiti, esas dava, istinaf/temyiz evreleri zaman ve bütçe planı gerektirir. Strateji; pazar riski (stok, sözleşme sezonları), fuar takvimleri, ürün yaşam döngüsü ve yatırım turları gözetilerek kurulmalıdır.

13) Tazminat Hesabında Pratik Kanıt Setleri

Satış verileri: Fatura, e-fatura, stok hareketi, CRM raporları, pazar payı ölçümleri.
Fiyat erozyonu ve kâr marjı: Lansman fiyatı, rakip fiyatı, promosyon politikası, iade/iskonto.
Kapasite ve arz-talep: Üretim kapasitesi, vardiya/artış planları, tedarik darboğazları.
Lisans emsali: Sektör içi/uluslararası lisanslar, teknik katkı oranı, alan bazlı (field-of-use) ayrımlar.
Pazarlama ve kanal verileri: Distribütör sözleşmeleri, marketplace panel kayıtları, SEO/SEM verileri.
Nedensellik: İhlal olmasa idi ne olacaktı? Karşı olgusal (counterfactual) senaryo ve ekonometrik yaklaşım.

14) Duruşma Stratejisi: Net, Teknik ve Ölçülü

İstem haritası: Her istem unsuru için “var/yok/ eşdeğer” değerlendirmesiyle tek sayfalık özet.
Teknik storyboard: Ürünün nasıl çalıştığını görsel akışla anlatan 3–5 slayt.
Ölçülülük: Talepte abartıdan kaçınma; gerektiğinde kademeli tedbir (önce ilan kaldırma, sonra stok ve ithalat blokajı gibi).
Savunma öngörüsü: Hükümsüzlük risk haritası; alternatif istem setleriyle yedek koruma.

15) Lisanslama, FRAND ve İşbirliği Modelleri

Özellikle standartlara bağlı teknolojilerde (telekom, IoT vb.) FRAND (adil, makul, ayrımcı olmayan) lisans prensipleri tartışma konusu olabilir. Dava tehdidi karşısında alan-bazlı lisans, bant genişliği/cihaz başına lisans, minimum garanti + satış payı kombinasyonları ile kazan-kazan çözümler üretilebilir. Başlangıçta sert bir İhtar + Tedbir başvurusu, hızla lisans masasına evrilebilir.

16) Start-Up ve KOBİ’ler İçin Uygulanabilir Kontrol Listesi

Buluş Envanteri: Ürün yol haritasınızdaki her teknik farklılığı yazılı hale getirin.
Başvuru Zamanlaması: Lansmandan önce başvuru; gerekirse geçici (provisional benzeri) strateji veya erken FM + sonraki patent.
İsimlendirme ve Pazarlama: Patent/FM numarasını ambalaj ve kılavuzlarda gösterin (ihlalciyi caydırır).
Rakip Takibi: Pazar/marketplace/gümrük izleme; alarm kurun.
Delil Protokolü: Numune satın alma, ekran görüntüsü, sipariş teyidi, noter tespiti.
Tedbir Dosyası: İstem eşleştirme tablosu + teknik rapor + acil risk anlatımı + güvence planı.
Lisans Politikası: Fiyat aralığı, coğrafi alan, alt lisans, denetim hakkı, raporlama.
Gizlilik ve Çalışan İcatları: AR-GE sözleşmeleri, çalışan buluşları prosedürü, rekabet etmeme ve know-how koruması.

17) E-Ticaret ve Pazar Yerleri: Hızlı Kaldırma Pratiği

Platformların İYS/notice-and-takedown süreçleri giderek kurumsallaştı. Tescil belgeleri, istem eşleştirme ve ürün linkleri ile başvuru, çoğu zaman 24–72 saat içinde sonuç üretir. Kaldırma sonrası tekrar listeleme riskine karşı mahkeme tedbiri ve gümrük kaydı eş zamanlı işletilmelidir.

18) Sık Sorulan Sorular (FAQ)

S1: Faydalı model ile pazarı gerçekten durdurabilir miyim?
Evet; ürün odaklı açık teknik yeniliklerde FM + ihtiyati tedbir kombinasyonu, özellikle seri ithalat ve agresif yeniden listelemeler karşısında etkilidir. Ancak kapsam sınırlılıkları (yöntem/kimyasal dışı) unutulmamalıdır.

S2: Patentim var ama istemlerim çok dar yazılmış; yine de ihlali durdurabilir miyim?
Mümkün. Eşdeğerlik doktrini ve bağımlı istemler bazen yeterli olur. Genişleme riskine karşı hükümsüzlük tehdidini dengeleyen tamamlayıcı başvuru/Bölünmüş başvuru seçenekleri stratejiye alınabilir.

S3: Bolar istisnası varsa ilaçta hiç koruma yok mu?
Var. Ruhsat başvurusu için gerekli deneyler istisna olsa da pazara arz, stok, promosyon ve fiilî satış alanları ihlale girer. İnce çizgi somut olaya göre çizilir.

S4: Zararımı nasıl ispatlarım?
Emsal lisans ve ihlalci kazancı yöntemleri, satış/veri şeffaflığı sınırlı olduğunda işlevseldir. Gerekirse mahkemece ticari defterler üzerinde bilirkişi incelemesi yapılır.

S5: Rakibim hükümsüzlük davası açtı; ne yapmalıyım?
Ön teknik dosyasını titizlikle tarayın; istem düzeltimi olanaklarını ve bağımlı istemlere dayalı yedek ihlal teorisini hazırlayın. Teknik etkisi güçlü argümanlar kritik önemdedir.

19) Örnek Uygulama Planı (Somutlama)

Adım 1 – Hızlı Tarama: İhlal şüphesi doğan ürünlerin linkleri toplanır, numune temin edilir.
Adım 2 – İstem Eşleştirme: 1–2 sayfalık eşleştirme tablosu hazırlanır, kısa teknik not eklenir.
Adım 3 – Delil Tespiti: Noter satın alma, ekran kayıtları, gerekirse yerinde inceleme talebi.
Adım 4 – İhtar + Teklif: Ölçülü ihtarname ile lisans/faaliyetin durdurulması teklifi.
Adım 5 – Tedbir Başvurusu: Riskli durumda çekişmesiz tedbir; güvence planı hazır.
Adım 6 – Esas Dava: İhlal + tazminat; karşı taraf hükümsüzlük yürütürse bekletici mesele yönetimi.
Adım 7 – Gümrük ve Pazar Yerleri: Kayıt + kaldırma + tekrar listelemeye karşı takip.
Adım 8 – Uzlaşma/Lisans: Pazar gerilimini düşürmek için FRAND/emsal parametreli teklif.
Adım 9 – Karar ve İcra: Tedbirler kalıcılaşır; el koyma/imha ve tazminat tahsili.

20) Sözleşmesel Boyut: Lisans, OEM, Tedarik Zinciri

Lisans Sözleşmesi: Alan/ürün, bölge, süre, royalty tabanı (ciro, adet), raporlama, denetim, asgari garanti, ihlal anında fesih/cezai şart.
OEM/ODM/Tedarik: IP sahipliği, müşteriye özel geliştirme, gizlilik, yan ürünler, altyüklenici sorumluluğu.
Çalışan/Ar-Ge: Çalışan buluşları bildirimi, ek ücret, know-how, rekabet etmeme, ayrılma sonrası bilgi taşıma yasağı.

21) Risk Yönetimi: Karşı Dava ve Medya

İhlal davası sıklıkla hükümsüzlük ve haksız rekabet iddialarını tetikler. Basın/sosyal medya iletişimi ölçülü tutulmalı; iş ortaklarına gönderilen aşırı sert bildirimler tazminat riskini artırır. Yatırımcı ilişkileri ve müşteri sözleşmeleri için kriz planı yapılmalıdır.

22) Sonuç: Etkin Koruma için Entegrasyon Şart

Patent ve faydalı model haklarının korunması; başvuru stratejisi + piyasa izlemesi + delil protokolü + hızlı tedbir + rasyonel tazminat hesabı + lisans diplomasisi bileşenlerinden oluşan bütüncül bir süreçtir. İyi kurgulanmış istemler ve disiplinli delil yönetimiyle tedbir eşiği rahat aşılır, lisans masasında güçlü pozisyon elde edilir, nakde dönüşen bir IP portföyü inşa edilir.

#fikrimülkiyethakları #patenthukuku #markatescili #telifhakları #fikrimülkiyethukuku #aıoseo #seo, Hukuki Danışmanlık, istanbulavukat, SMK

Single Blog Title