Serbest Piyasa Koşullarının Sağlanması ve Tüketicilerin Menfaatlerinin Korunması

1) Normatif ve Anayasal Çerçeve: Serbest Piyasa – Tüketici Dengesi

Serbest piyasa ekonomisi, çalışma ve sözleşme hürriyeti ile özel teşebbüs özgürlüğünün güvence altına alınmasına dayanır. Bununla birlikte Anayasa, kamu yararı gerektirdiğinde devletin piyasalara düzenleme ve denetim yoluyla müdahalesini öngörür. Bu ikili yapı, bir yandan girişimcinin yenilik ve yatırım iştahını korurken, diğer yandan tüketiciyi aldatıcı, yanıltıcı, sömürücü veya zarar doğurucu uygulamalara karşı korur.

• Çalışma ve sözleşme hürriyeti: İş ve sözleşme kurma özgürlüğü, özel teşebbüs kurabilme imkânı ve ekonomik faaliyette bulunma serbestîsinin temelidir.
• Piyasalarda tekelleşmeyi ve kartelleşmeyi önleme görevi: Devletin, serbest piyasa düzenini bozacak biçimde fiilî veya anlaşmaya dayalı tekelleşmeleri engelleme sorumluluğu, rekabet ve tüketici korumasının ortak kesişim noktasını oluşturur.

Dengeleme ilkesi: Ekonomik özgürlükler “amaç”, tüketici ve rekabet politikası ise “sınır ve yöntem” işlevi görür. Hukuk tekniği bakımından bu denge, normlar hiyerarşisi içinde Anayasa → Kanunlar (4054, 6502, 6102, 6563, 7223…) → ikincil mevzuat → yargı içtihatları zinciriyle kurulur.

2) Rekabet Hukuku (4054): Serbest Piyasanın Omurgası

2.1. Amaç ve Kapsam

4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun’un amacı, mal ve hizmet piyasalarında rekabeti engelleyici, bozucu veya kısıtlayıcı davranışları önlemek; hâkim durumun kötüye kullanılmasını engellemek ve birleşme/devralmaların rekabeti önemli ölçüde azaltmasını yasaklamaktır. Rekabetin etkinliği tüketicinin daha kaliteli mal/hizmete daha düşük fiyat ve daha çok seçenekle ulaşmasıyla ölçülür.

2.2. Rekabeti sınırlayan anlaşmalar (m.4)

• Karteller ve yatay kısıtlamalar: Fiyat tespiti, pazar/müşteri paylaşımı, üretim/satış kısıtlaması gibi çıplak kısıtlamalar açıkça yasaktır. İstisnaen bireysel muafiyet için verimlilik, tüketiciye yansıma ve zorunluluk şartlarının birlikte gerçekleşmesi gerekir.
• Dikey kısıtlamalar: Yeniden satış fiyatının tespiti (RPM), münhasırlık, seçici dağıtım gibi dikey düzenlemelerde “piyasa gücü”, “rekabeti artırıcı etkiler” ve “orantılılık” analizi esastır.

2.3. Hâkim durumun kötüye kullanılması (m.6)

• Kötüye kullanım türleri: Yıkıcı fiyatlama, ayrımcılık, sadakat indirimleri, bağlama/ayrım, fiyat sıkıştırması (margin squeeze) gibi eylemler.
• Fiyat sıkıştırması örneği (telekomünikasyon): Toptan seviyedeki (altyapı) fiyatlarla perakende seviyedeki fiyatlar arasındaki marjın, en azından aynı derecede etkin bir rakibin kârlı faaliyet göstermesine yetecek düzeyde olmaması hâlinde fiyat sıkıştırmasından söz edilebilir. Telekomünikasyon gibi erişim zorunluluğu olan ağ endüstrilerinde marj testi, maliyet esaslı analizle yapılır.

2.4. Birleşme ve devralmalar (m.7)

• Yoğunlaşma kontrolü: Eşik değerleri aşan işlem ve yapısal değişiklikler Kurum iznine tabidir. Değerlendirme kriteri, etkin rekabetin önemli ölçüde azaltılması (SIEC) testidir.
• Davranışsal/ yapısal taahhütler: Rekabet endişelerini gidermek için ayrışma (divestiture), erişim taahhüdü, bilgi duvarları gibi mekanizmalar uygulanabilir.

2.5. 2024–2025 Cezalandırma rejimi (Ceza Yönetmeliği ve Kılavuz)

• İdari para cezaları: İhlal eden teşebbüslerin yıllık gayrisafi gelirinin %10’una kadar; yöneticiler/çalışanlar bakımından %5’e kadar idari para cezası verilebilmekte, birden fazla ihlalde artırım esasları uygulanabilmektedir.
• Hafifletici/Ağırlaştırıcı unsurlar: İhlale katılım derecesi, işbirliği, ihlalin süresi ve kapsamı, delil karartma, yerinde inceleme engelleme vb. faktörler ceza tayininde belirleyicidir.

Uygulama notları:

• Algoritmik fiyatlama ve bilgi değişimi: Piyasaları “sessiz kartel”e dönüştürebilecek veri paylaşımı ve sinyalleşme davranışları yakından izlenmektedir.
• Platform ekonomileri: Pazar kapatma, self-preferencing (kendi hizmetlerini kayırma), veri taşınabilirliği, “kapı bekçisi” (gatekeeper) davranışları, tüketici refahı üzerindeki etkileriyle birlikte 4054’ün radarındadır.

3) Haksız Rekabet (TTK m.54–63): Dürüst ve Bozulmamış Rekabetin Korunması

TTK m.54’te haksız rekabet hükümlerinin amacı, bütün katılanların menfaatine dürüst ve bozulmamış rekabetin sağlanmasıdır. TTK m.55 örnekseme yoluyla haksız rekabet hâllerini sayar; aldatıcı reklam ve satış yöntemleri, karşılaştırmalı reklamdaki ölçüsüzlük, iş sırlarının hukuka aykırı ifşası, başkasını sözleşmeye aykırı davranmaya yöneltme, yanıltıcı iş şartları gibi fiiller bunlara dâhildir.

Korunma yolları (TTK m.56): (i) Tespit, (ii) men, (iii) maddî durumun eski hâle getirilmesi/düzeltme ilanları, (iv) maddi/manevi tazminat ve (v) kazancın iadesi talep edilebilir. Haksız rekabet potansiyel zarar tehlikesinde dahi önlenebilir; bu yön, tüketici menfaatlerinin proaktif korunmasıyla uyumludur.

Rekabet Hukuku – Haksız Rekabet ayrımı: Rekabet hukuku “piyasa düzenini” (makro) korurken haksız rekabet “ticari dürüstlüğü” (mikro) korur. Somut olaylarda her iki rejim kümülatif uygulanabilir (ör. aldatıcı fiyatlandırma hem TTK m.55 hem de 6502/rekabet hukuku ihlali doğurabilir).

4) Tüketici Hukuku (6502): Tüketicinin Ekonomik ve Sağlık/Güvenlik Menfaatlerinin Korunması

4.1. Temel İlkeler ve Kapsam

6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un amacı, tüketicinin sağlık ve güvenliği ile ekonomik çıkarlarını korumak, zararın tazminini, bilinçlendirmeyi ve çevresel tehlikelere karşı korunmayı sağlamaktır. Tüketici işlemi ve tüketiciye yönelik uygulamalar geniş yorumlanır.

4.2. Haksız şart (TKHK m.5) ve TBK genel işlem koşulları (TBK m.20–25)

• Tanım ve sonuç: Tüketiciyle müzakere edilmeksizin sözleşmeye dâhil edilen, taraflar arasındaki dengeyi dürüstlük kuralına aykırı biçimde tüketici aleyhine bozan şartlar kesin hükümsüzdür. Sözleşme geri kalan hükümlerle ayakta kalır; haksız şart yazılmamış sayılır.
• Değerlendirme ölçütleri: Şeffaflık, açık ve anlaşılır dil, iyi niyet, müzakere edilmiş olma iddiasının ispatı düzenleyene aittir. Kısaltmalar, teknik dil ve “gömülü” rıza kutuları aleyhe yorumlanır.
• Uygulamadaki görünümü: Kredi kartı üyelik ücreti ve bankacılık hizmet bedelleri, abonelik sözleşmelerindeki otomatik uzatma, cayma hakkının aşırı sınırlandırılması, yetki/uyuşmazlık şartlarının tüketici aleyhine taşınması gibi kayıtlar sık denetime konu olur.

4.3. Ayıplı mal/hizmet, seçimlik haklar ve ispat

• Ayıplı mal hâlinde tüketici; (i) sözleşmeden dönme, (ii) bedelden indirim, (iii) ücretsiz onarım, (iv) ayıpsız misli ile değişim haklarından birini seçebilir. Ayıp ispatı ve ayıbın gizli/açık niteliğine göre zamanaşımı ve seçimlik hakların kullanımı farklılaşır.
• Garanti ve satış sonrası hizmet yükümlülükleri, bilgi verme ve yedek parça/servis temini düzenlemeleriyle tamamlanır.

4.4. Mesafeli sözleşmeler ve cayma hakkı

• Ön bilgilendirme, cayma hakkı (kural olarak 14 gün), iade ve bedel iadesi süreleri mesafeli sözleşmelerde tüketiciyi koruyan kilit unsurlardır. Dijital içerik/abonelikler, hızlı tüketim ve kişiselleştirilmiş ürünler gibi istisnalar ayrıca düzenlenmiştir.
• Aracı hizmet sağlayıcının (platformun) sorumluluğu; iade süreçleri, satıcı- sağlayıcı ayrımı ve kayıt tutma yükümlülükleri ile güçlendirilmiştir.

4.5. Ticari reklam ve haksız ticari uygulamalar

• Aldatıcı/yanıltıcı reklam yasaktır. Karşılaştırmalı reklam, objektif ve doğrulanabilir kriterlere dayanmalı; tüketicinin ekonomik davranışını bozacak “karanlık desen” (dark pattern) türü arayüzler haksız ticari uygulama sayılabilir.
• Reklam Kurulu denetim ve yaptırımları: Durdurma, düzeltme, erişim kısıtlama, idari para cezaları ve tekrar hâlinde artırımlar söz konusudur. Sosyal medya etkileyicileri için etik etiketleme ve şeffaflık kuralları mevcuttur.

4.6. Tüketici Hakem Heyeti, dava şartı arabuluculuk ve tüketici mahkemeleri

• 2025 parasal sınır: Değeri 149.000 TL’nin altındaki uyuşmazlıklarda Tüketici Hakem Heyetleri görevlidir. Bu sınırın üzerindeki uyuşmazlıklarda dava şartı arabuluculuk kuraldır (istisnalar saklıdır). Hakem heyeti kapsamındaki uyuşmazlıklar arabuluculuk kapsamı dışındadır.
• Yargılama stratejisi: Delil yönetimi (sözleşme, ön bilgilendirme, kargo/teslim, servis kayıtları), ispat yükü ve usuli kazanılmış hak kavramları titizlikle ele alınmalıdır.

5) E‑Ticaret ve Platform Düzenlemeleri (6563, Mesafeli Sözleşmeler, Dijital Hizmetler)

5.1. Elektronik Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanun (6563)

• Ticari elektronik iletiler: Açık rıza/onay, İYS sistemi üzerinden yönetim, ret hakkı ve kimlik bilgisi şeffaflığı zorunludur.
• Aracı hizmet sağlayıcı ve hizmet sağlayıcı ayrımı: Platformların içerik, mağaza, sipariş, teslim ve iade süreçlerindeki uyarı-kaldır ve kayıt yükümlülükleri tüketici korumasını tamamlar.

5.2. Mesafeli Sözleşmeler Yönetmeliği – güncel eğilimler

• Cayma hakkı kapsamı ve istisnalar, iade masrafı bilgisi, aracı hizmet sağlayıcılara ilişkin iade süreleri gibi başlıklarda son yıllarda uyum güncellemeleri yapılmıştır. E-ticaret taraflarının sözleşme ve arayüzlerini güncel konsolide metin doğrultusunda revize etmesi gerekir.

5.3. Platform ekonomileri ve AB etkisi (DMA/DSA)

• Gatekeeper platformların kendi hizmetini kayırma, veri kombinasyonu ve pazar kapama davranışları tüketici tercihlerini daraltabildiğinden, AB’nin DMA/DSA düzenlemeleri Türk uygulamasını da etkileyen bir referans çerçeve sunmaktadır. “Karanlık desenler”, şeffaflık, reklam hedefleme, veri taşınabilirliği gibi konular tüketici refahı ve adil rekabet açısından kesişir.

6) Ürün Güvenliği ve Piyasa Gözetimi (7223)

Tüketici menfaatlerinin korunması yalnızca sözleşme ve fiyatla sınırlı değildir; ürün güvenliği de piyasa düzeninin kurucu unsurudur. 7223 sayılı Kanun, tüm ürünlerin güvenli ve teknik düzenlemelere uygun biçimde piyasaya arz edilmesini, piyasa gözetimi ve denetimi süreçlerini ve iksadi işletmecilerin (imalatçı, ithalatçı, dağıtıcı) yükümlülüklerini detaylandırır. Güvensiz ürünlerin toplatılması, geri çağrılması, uyarı ve bildirim zorunlulukları ile idari para cezaları yaptırım rejiminin parçasıdır.

7) İçtihat ve Uygulama Örnekleri (Seçmeli)

• Kredi kartı üyelik ücreti ve bankacılık ücretlerine ilişkin haksız şart denetimi: Tüketici sözleşmelerinde müzakere edilmeyen ve tüketici aleyhine dengesizlik doğuran ücret koşulları, kesin hükümsüz sayılabilir. Bankanın tek taraflı bildirimle ücret dayatması veya hizmetin temel unsuru ile doğrudan bağlantı kurulmayan ücretler, haksız şart kriterleri bakımından risk taşır.
• Telekomünikasyonda fiyat sıkıştırması: Erişim sağlayıcı altyapı işletmecisinin toptan fiyatları ile perakende fiyatları arasındaki marjın, aynı derecede etkin rakip testini karşılamaması hâlinde hâkim durumun kötüye kullanılması tespit edilebilir. Bu tür dosyalarda maliyet muhasebesi, ürün sepeti ve indirim/bağlama uygulamalarının objektif analizi esastır.
• Karanlık desenler (abonelikten çıkışı zorlaştırma, yanıltıcı buton mimarisi): Reklam Kurulu pratikleri, tüketicinin ekonomik davranışını bozucu arayüzlerin durdurulması ve idari yaptırımla karşılaşması yönünde evrilmektedir.

8) Uyum (Compliance) Kontrol Listeleri

8.1. Rekabet Uyum Programı (teşebbüsler için)

1. Eğitim ve politika: Yönetim kurulu onaylı rekabet politikası; yıllık eğitim.
2. Toplantı ve iletişim: Rakiplerle pazar/birim maliyet/fiyat/müşteri bilgisi değişimi yasaktır; sektörel dernek toplantıları protokole alınır.
3. İndirim/teşvik: Sadakat indirimleri, hedefli kampanyalar, eşit erişim ilkelerine uygunluk ve belgelenmiş ekonomik gerekçe.
4. Dikey ilişkiler: RPM yasağına uyum; seçici dağıtım kriterlerinde objektiflik ve orantılılık.
5. Algoritmik fiyatlama: Model yönetişimi; kollektivizasyon veya sinyalleşme risklerini bertaraf eden teknik/kurgusal önlemler; denetim izi.
6. Yoğunlaşma: Eşik değer ve bildirim analizi; kapanış öncesi gun-jumping yasağına uyum.

8.2. Tüketici Uyum Programı (satıcı/sağlayıcı ve platformlar için)

1. Sözleşme şeffaflığı: Haksız şart taraması; sade dil; opt‑in rızalar.
2. Ön bilgilendirme: Ürün/hizmet, fiyat, teslim, iade ve cayma koşullarının açık sunumu.
3. Cayma ve iade süreçleri: 14 günlük cayma; iade bedeli ve masraf bilgisi; aracı hizmet sağlayıcı bedel iadesi takvimi.
4. Reklam ve pazarlama: Doğrulanabilir iddialar; etkileyici reklam etiketleri; karanlık desen yasağı; çocuklara yönelik hassasiyet.
5. Müşteri desteği: Kayıtlı şikâyet/şikâyet çözüm akışı; hakem heyeti başvurularında işbirliği.
6. Veri koruma: KVKK uyumu; açık rıza, aydınlatma, profil çıkarma ve otomatik karar verme şeffaflığı.

8.3. Ürün Güvenliği ve Tedarik Zinciri

1. Uygunluk: Teknik mevzuat, CE/UL benzeri işaretlemeler; teknik dosya.
2. PGD: Piyasa gözetimi denetimine hazır kayıtlar; tedarikçi sözleşmelerinde geri çağırma ve bildirim protokolleri.
3. Şikâyet ve olay bildirimi: Risk sınıflandırması; erken uyarı mekanizması.

9) Uyuşmazlık Çözümü: Strateji ve Yol Haritası

• Tüketici Hakem Heyeti (149.000 TL altı): Masrafsız/seri başvuru; delillerin basit sunumu; bilirkişi gereksinimi az.
• Dava şartı arabuluculuk (üstü ve para ile belirlenemeyenler): Taraf menfaatlerinin makul zeminde uzlaştırılması; tüketici lehine emredici hükümlerin müzakereyle bertaraf edilmesine izin verilmemesi.
• Tüketici/Asliye Ticaret Mahkemesi: Haksız şart/haksız rekabet/reklam davaları; ihtiyati tedbir, düzeltme ilanı, delil tespiti.
• Rekabet Kurumu: Şikâyet/ihlâl bildirimi; yerinde inceleme süreçleri; uzlaşma/taahhüt mekanizmaları; yargısal denetim.

Delil yönetimi ipuçları: Log kayıtları, ekran görüntüleri, arayüz akışları, meta veriler, e-posta/yazışmalar, muhasebe/faturalama kayıtları ve çağrı merkezi raporları erken safhada muhafaza edilmelidir.

10) Politika Önerileri ve Sonuç

Serbest piyasa koşullarının sağlanması ile tüketicinin menfaatlerinin korunması sıfır toplamlı bir ilişki değildir. Etkin rekabet, şeffaf sözleşmeler ve güvenli ürünler, yatırım ve inovasyonu teşvik ederken tüketici refahını yükseltir. 2025 itibarıyla işletmelerin rekabet uyumu, tüketici odaklı tasarım ve ürün güvenliği üçlüsüne aynı anda yatırım yapması stratejik zorunluluk hâline gelmiştir.

Son söz: Tüketiciyi koruyan, rekabeti bozmayan ve inovasyonu teşvik eden bir hukuk mimarisi ancak proaktif uyum ve iyi yönetişim ile mümkündür. Kuralları yalnızca “yaptırım riski” olarak değil, rekabet avantajı yaratan yönetişim standartları olarak görmek gerekir.