Senette Menfi Tespit ve İstirdat Davaları

1. Giriş

Kambiyo senetleri (poliçe, bono ve çek), ticari hayatın güvenliğini sağlamak amacıyla şekil şartlarına sıkı sıkıya bağlı olarak düzenlenen kıymetli evraklardır. Bu senetlerin en önemli özelliklerinden biri, alacaklıya hızlı ve güçlü bir icra takibi imkânı tanımasıdır. Ancak uygulamada, kimi zaman haksız yere icra takibine maruz kalan borçluların korunması gerekir. İşte bu noktada menfi tespit davası ve istirdat davası devreye girer.

Menfi tespit davası, borçlunun senetten dolayı sorumluluğunun bulunmadığının mahkeme kararıyla tespiti için açılırken; istirdat davası, borçlunun gerçekte borçlu olmadığı halde ödediği bedeli geri alabilmesi için başvurulan hukuki yoldur.

---

2. Menfi Tespit Davası

2.1. Tanım ve Amacı

Menfi tespit davası, borçlunun bir borç ilişkisinin mevcut olmadığını tespit ettirmek amacıyla açtığı davadır. Senetle ilişkilendirildiğinde, borçlu, bonodan veya çeke dayanılarak başlatılan takibin haksız olduğunu ileri sürerek borçlu olmadığını tespit ettirmek ister.

2.2. Hukuki Dayanak

• İcra ve İflas Kanunu (İİK) m. 72
• Türk Ticaret Kanunu (TTK) m. 687 vd. → Kambiyo senetlerine ilişkin özel düzenlemeler.

2.3. Şartları

• Senet nedeniyle icra takibi başlatılmış olmalı veya başlatılma ihtimali bulunmalı.
• Borçlunun senetten dolayı sorumlu olmadığına dair hukuki bir dayanağı olmalı (örneğin imzanın kendisine ait olmaması, senedin geçersiz olması, senedin bedelsizliği).

2.4. Yargılama Usulü

• Asliye ticaret mahkemesi görevlidir.
• Borçlu, icra takibi devam ederken menfi tespit davası açabilir.
• Davanın icra takibini durdurabilmesi için borçlunun teminat yatırması gerekir.

2.5. Yargıtay Kararları

• Yargıtay 11. HD, 2019/2211 K.: Senetteki imzanın borçluya ait olmaması menfi tespit davasının kabulü için yeterlidir.
• Yargıtay 19. HD, 2016/3421 K.: Bedelsiz kalan senet nedeniyle menfi tespit davası açılabilir.

---

3. İstirdat Davası

3.1. Tanım ve Amacı

İstirdat davası, borçlu olmadığını düşündüğü halde, cebri icra tehdidi altında borcunu ödeyen kişinin, ödediği bu bedelin iadesini talep etmek için açtığı davadır.

3.2. Hukuki Dayanak

• İİK m. 72/son
• Borçlar Kanunu m. 77 vd. → Sebepsiz zenginleşme hükümleri.

3.3. Şartları

• Borçlu, senede dayalı takip nedeniyle ödeme yapmış olmalı.
• Bu ödemenin gerçekte borçlu olunmayan bir borca ilişkin olduğu kanıtlanmalı.
• Ödemenin icra tehdidi altında yapılmış olması gerekir.

3.4. Yargılama Usulü

• Görevli mahkeme yine asliye ticaret mahkemesidir.
• Borçlunun, ödemenin icra tehdidi altında yapıldığını ispatlaması gerekir.

3.5. Yargıtay Kararları

• Yargıtay HGK, 2014/452 K.: Borçlu olunmayan bir senedin ödenmesi halinde istirdat davası açılabileceği kabul edilmiştir.
• Yargıtay 11. HD, 2017/1421 K.: Senedin sahte olduğunun sonradan anlaşılması halinde ödenen bedelin iadesine karar verilmiştir.

---

4. Menfi Tespit ve İstirdat Davalarının Karşılaştırılması

Özellik	Menfi Tespit Davası	İstirdat Davası
Amaç	Borçlu olunmadığının tespiti	Ödenmiş bedelin geri alınması
Açılma Zamanı	Takipten önce veya takip sırasında	Ödeme yapıldıktan sonra
Sonuç	Borçlu olunmadığına dair tespit	Ödenen paranın iadesi
Şart	Takip tehdidi altında olmak	İcra tehdidi altında ödeme yapmak

---

5. Uygulamadaki Sorunlar

1. İspat Güçlüğü
   • Borçlunun senede dayalı borçlu olmadığını ispat etmesi zordur.
   • Özellikle imza inkârı ve bedelsizlik savunularında bilirkişi incelemeleri uzun sürmektedir.
2. Kötüye Kullanım
   • Bazı borçlular, süre kazanmak amacıyla menfi tespit davası açarak takibi sürüncemede bırakabilmektedir.
3. İcra Takibinin Hızına Etki
   • Kambiyo senetleri için öngörülen hızlı takip mekanizması, menfi tespit davaları nedeniyle fiilen yavaşlayabilmektedir.
4. İstirdat Davasında Uzun Süreç
   • Borcun ödenmesinden sonra açılan istirdat davaları yıllarca sürebilmekte, alacaklı-borçlu ilişkisi daha da karmaşık hale gelebilmektedir.

---

6. Öğretide Görüşler

• Katı Görüş: Kambiyo senetlerinin güvenliği için menfi tespit ve istirdat davalarının sınırlandırılması gerektiğini savunur.
• Esnek Görüş: Ticari güven kadar borçlunun korunmasının da önemli olduğunu, bu nedenle davaların geniş yorumlanması gerektiğini ileri sürer.

Yargıtay, genellikle esnek görüşü benimseyerek borçlunun korunmasını esas alan kararlar vermektedir.

---

7. Çözüm Önerileri

1. Elektronik Senet Sistemine Geçiş
   • Dijital senetlerle sahtecilik ve tahrifat ihtimali azalacaktır.
2. Uzman Bilirkişi Havuzları
   • İmza ve senet incelemelerinde hız ve güvenlik sağlanmalıdır.
3. Kanuni Netlik
   • Tahsil ve teminat amaçlı düzenlenen senetler arasında ayrım yapılmalı.
4. Sürelerin Kısaltılması
   • Menfi tespit ve istirdat davaları için özel, hızlandırılmış yargılama usulleri getirilmeli.

---

8. Sonuç

Senetlerde menfi tespit ve istirdat davaları, kambiyo hukukunda borçlu ile alacaklı arasındaki dengenin sağlanması için kritik öneme sahiptir. Menfi tespit davası, borçlu olmadığını ileri süren kişinin icra tehdidinden korunmasını sağlarken; istirdat davası, haksız yere yapılan ödemenin iadesine hizmet eder.

Her iki dava türü de ticari güvenlik ile borçlunun haklarının korunması arasında hassas bir denge kurar. Yargıtay kararları, çoğu zaman borçlunun korunması lehine esnek yorumlar yapmaktadır. Gelecekte elektronik senet uygulamalarının yaygınlaşması ve yargılama süreçlerinin hızlandırılmasıyla, bu davaların daha etkin sonuçlar doğuracağı öngörülmektedir.