Patentli Ürünün Kullanılması

1) Patent Hakkının Niteliği ve Koruma Kapsamı

Patent nedir ve neyi korur?
Patent, teknik bir buluşu belirli süreyle (genellikle başvuru tarihinden itibaren 20 yıl) koruma altına alan mutlak nitelikte bir münhasır haktır. Bu hak, hak sahibine ilgili buluşu üretme, kullanma, satışa sunma, satma, ithal etme gibi fiiller üzerinde yasaklama/izin verme yetkisi tanır. “Münhasırlık”, üçüncü kişilerin patent sahibi izni olmaksızın bu fiilleri gerçekleştirmesini patent tecavüzü haline getirir.

“Kullanma” fiilinin anlamı
SMK terminolojisinde “kullanma”, salt nihai tüketici kullanımını değil; sanayiî veya ticari amaçlı olarak patent konusu ürün/teknolojinin işletilmesini de kapsar. Uygulamada “kullanma” kapsamına sıklıkla şunlar girer:

Patentli ürünün üretimi (imal, montaj, entegrasyon),
Ürünün ticareti (satış, satışa arz, stoklama),
İthalat/ihracat (özellikle ithalat fiili yüksek risk taşır),
Patentli yöntemlerin uygulanması ve sonuçlarının kullanılması,
Patentli ürünün ticari hizmet içinde kullanımı (ör. lisanssız yazılımın ticari hizmette çalıştırılması gibi teknoloji alanlarına benzer mantıkla değerlendirilir).

Burada kritik olan, ticari/ekonomik fayda elde edilip edilmediğidir. Sırf kişisel ve ticari olmayan kullanım belirli istisna koşullarında korunabilir; ancak bu sınır dar yorumlanır (bkz. Bölüm 3).

2) Patentli Ürünün Kullanılmasının Yasaklandığı Haller ve Tecavüz Türleri

Doğrudan tecavüz
Patent konusu ürünün yetkisiz üretilmesi, kullanılması, satılması, satışa sunulması veya ithali doğrudan tecavüzdür. Uygulamada en tipik riskler: lisanssız üretim, özgün olmadığı halde “eşdeğer” parça/ürün üretimi, fason üretim zincirlerinde patent denetiminin yapılmaması, e-ticaret platformlarında patentli ürün satışıdır.

Dolaylı tecavüz
Patentli buluşun vazgeçilmez unsuru niteliğindeki parçaların/bileşenlerin, buluşu uygulamak üzere üçüncü kişilere bilerek temin edilmesi dolaylı tecavüz sayılabilir. Örneğin yalnızca patentli sistemde işe yarayan özel bir çekirdek parçanın izinsiz olarak tedarik zincirine verilmesi dolaylı tecavüz riskini doğurur.

Eşdeğer unsurlar doktrini
Bazı uyuşmazlıklarda ürün, talepnamede sözel olarak birebir tarif edilen unsurla aynı değildir; fakat aynı teknik problemi aynı teknik yolla çözen ve aynı sonucu doğuran “eşdeğer” bir unsur kullanılmış olabilir. Bu durumda, mahkeme “eşdeğerlik” analiziyle koruma kapsamını lafzın ötesine taşıyabilir. Dolayısıyla “küçük değişikliklerle kaçınma” stratejileri yüksek risklidir.

3) İstisnalar: Hangi Kullanımlar Tecavüz Sayılmaz?

a) Özel ve ticari olmayan kullanım
Buluşun tamamen kişisel, özel ve ticari olmayan amaçlarla sınırlı şekilde kullanılması belirli koşullarda tecavüz oluşturmaz. Ancak bu istisna dar yorumlanır; “özel kullanım” adı altında fiilen ticari/mesleki bir çıkar elde ediliyorsa istisna uygulanmaz.

b) Deneysel kullanım ve AR-GE amaçlı testler
Bilimsel merak, teknik doğrulama veya AR-GE amaçlı deneysel kullanımlar, buluşu geliştirme ve kıyas testleri, patent kapsamını ihlal etmeyen kullanımlar sayılabilir. Burada amaç piyasaya arz değil bilgi üretimidir. Deneysel amaç ile ticari test/satış sınırına dikkat edilmelidir; ürün demo’su, müşteri denemesi ve saha doğrulaması çoğu zaman ticari sayılır.

c) Bolar istisnası (ruhsat amaçlı çalışmalar)
İlaç ve bazı tıbbi ürünler gibi pazarlama/ruhsat gerektiren alanlarda, ruhsat başvurusuna esas oluşturacak test, üretim ve denemeler patent süresi bitmeden yapılabilir. Amaç, patent süresi dolduğunda jenerik ürünün piyasaya gecikmeksizin girebilmesidir. Bu istisna, çalışmaların ruhsat başvurusuyla sınırlı ve pazara sürüm niteliği taşımaması koşuluyla uygulanır.

d) Tükenme ilkesi (hakların tüketilmesi)
Patentli ürün hak sahibi veya rızasıyla piyasaya sunulduğunda, o somut ürün üzerindeki kontrol hakkı satım sonrası tükenir; alıcı, ürünü yeniden satabilir/elde bulundurabilir/kullanabilir. Ancak:

Tükenme yalnızca o ürünün el değiştirmesini konu alır; buluşun yeniden üretilmesi hâlâ hak sahibinin iznine tabidir.
Paralel ithalat (ürünün yurt dışından getirilip Türkiye’de satılması) konusunda patentler bakımından uygulama ihtiyatlıdır: İlk piyasaya sunumun Türkiye’de gerçekleşmesi gerektiği yönündeki yaklaşım güçlüdür. Yurt dışı ilk satışa dayanarak paralel ithalat yapmak ihlâl riski taşıyabilir. Bu nedenle paralel ithalat planlarında ayrı bir hukuki analiz zorunludur.
Kalite/mal güvenliği veya sözleşmesel kısıtlar (ör. “sadece servis içinde kullanılabilir” kayıtları) ayrıca değerlendirilmeli; tüketim sonrasında bile işaret kaldırma, manipülasyon gibi fiiller ek sorumluluk doğurabilir.

e) Geçici çoğaltma ve bilgisayar-uygulama istisnaları (teknoloji özelinde)
Dijital ürünlerde geçici ve teknik zorunluluk kaynaklı çoğaltmalar, “kullanma”nın zorunlu sonucu ve ticari değeri olmayan hallerde kapsam dışı kalabilir. Ancak patent çoğu kez yönteme/cihaza ilişkindir; bu nedenle lisans gereksinimi ayrı değerlendirilir.

f) Ön kullanım hakkı
Patent başvurusu yapılmadan önce buluşu iyi niyetle geliştirmiş ve ciddi hazırlıklara başlamış kişi/işletmelerin, başvurudan sonra aynı ölçekte kullanımı sürdürmesine izin veren ön kullanım hakkı söz konusu olabilir. Bu, bölgesel/tesis bazında sınırlandırılabilir; ölçeği genişletmek çoğu zaman mümkün değildir.

g) Onarım–yeniden üretim ayrımı (yedek parça ve bakım)
Tükenme sonrası onarım (ürünü ilk fonksiyonuna döndürme) genellikle serbesttir; ancak yeniden üretim (ürünü esaslı surette yeniden yapmak, ekonomik ömrünü ötesine taşımak) patent ihlâline yol açabilir. Sarf malzemeleri (ör. yalnız patentli sistemde çalışan kartuş/filtre) üretenler için dolaylı tecavüz ve eşdeğerlik riskleri yüksektir.

4) Patentli Ürünün Kullanılmasında En Yüksek Riskli Alanlar

İthalat ve gümrük: Patent tescili bulunan bir ülkeye ithalat, doğrudan tecavüz iddialarının en sık doğduğu alandır. Gümrüklerde sınai mülkiyet tedbirleri ile ürününüze el konulması risktir.
E-ticaret ve pazar yerleri: Listeleme ve stoklama dahi “satışa arz” anlamına gelebilir. Platform politikaları uyarınca hızlı erişim engeli ve hesap kapanması görülebilir.
Fason üretim: Ana üretici/lisans sahibi dışında bir tedarikçiye verilen işlerde patent temizliği (freedom-to-operate, FTO) yapılmaması tüm zinciri riske eder.
Retrofit/upgrade: Patentli sistemlerin performans yükseltimi veya eşdeğer parçayla değiştirilmesi, eşdeğerlik ve dolaylı tecavüz tartışmalarını doğurabilir.
Demo ve saha testleri: Ticari niyetle ve müşteri tarafında yapılan denemeler, deneysel istisna kapsamı dışında kalabilir.

5) Lisans Mekanizmaları ve Sözleşmesel Koruma

Basit/inhisari lisans

Basit lisans: Patent sahibi aynı hakkı başkalarına da verebilir.
İnhisari lisans: Belirlenen coğrafya/pazar için münhasır kullanım hakkı tanır; patent sahibi dahi o bölgede kullanamaz (aksi kararlaştırılmadıkça).

Alt lisans, saha ve coğrafya kısıtları
Lisans sözleşmelerinde saha (field of use), coğrafya, süre, minimum satış gibi parametreler açıkça düzenlenmelidir. Alt lisans verilip verilemeyeceği, gizli bilgi (know-how) aktarımı, eğitim/teknik destek, yedek parça ve servis şartları belirlenmelidir.

Fiyatlandırma ve royalty modelleri
Sabit bedel, birim başına royalty, ciro/kâr payı, karma modeller, en-favored licensee hükümleri, denetim (audit) ve raporlama şartları, ihlal halinde cezai şart ve fesih mekanizmaları dikkatle kaleme alınmalıdır.

Zorunlu lisans
Patent kullanılmıyor (veya yetersiz kullanılıyor) ve kamu yararı zarar görüyorsa, belirli şartlarda zorunlu lisans verilebilir. Tipik koşullar: patentin verilmesinden itibaren 3 yıl veya başvurudan itibaren 4 yıl geçmesine rağmen etkin kullanım yoksa; veya bağımlı patent ilişkisi varsa; ya da kamu sağlığı/ulusal güvenlik gibi üstün yarar durumları söz konusuysa. Zorunlu lisans, makul bedel ve amaçla sınırlılık ilkeleriyle verilir.

6) Patentli Ürünün Kullanımı Açısından İşletmelere “Uyum (Compliance)” Yol Haritası

A. Pazara giriş öncesi – Freedom-to-Operate (FTO) taraması

Teknik dokümantasyonu (ürün mimarisi, parça listeleri, proses akışı) çıkarın.
İlgili patent sınıfları (IPC/CPC) ve anahtar kelimelerle patent araştırması yapın.
Yakın/aynı alandaki aktif patentlerin talepnamelerini inceleyin; eşdeğerlik riski olan öğeleri belirleyin.
Kritik patentler için tasarımsal kaçınma (design-around) stratejilerini değerlendirin.
Gerekirse lisans görüşmelerine başlayın; sözleşme taslaklarını hazır edin.
İthalat varsa hedef pazarlarda gümrük kayıt ve valör denetimlerini önden çalışın.

B. Tedarik zinciri yönetimi

Tedarikçi sözleşmelerine IP teminatı, tazmin ve denetim hükümleri koyun.
Özel parçalar için teknik şartname ve benzersizlik analizini yazılılaştırın.
Fason üreticilerde üretim reçetesi ve kalıp/alet sahipliği ile fikrî hak sınırlarını netleştirin.

C. E-ticaret ve pazarlama

Ürün sayfalarında patent atıfı gerekip gerekmediğini (uluslararası bazı pazarlarda “patent marking”) değerlendirin.
“Uyumlu/Eşdeğer” gibi iddialı ifadeler için hukuki onay süreci çalıştırın.
Şikâyet halinde hızlı yanıt verecek iç prosedür ve delil paketleri hazır tutun.

D. AR-GE ve klinik/ruhsat süreçleri

Deneysel kullanım/Bolar istisnası hedefleniyorsa, çalışmanın kapsamını ruhsat başvurusuna dönük belgelerle ispatlayacak dosyalamayı en baştan kurun.
Klinik ve saha çalışmalarında ticari teşhir görüntüsü verecek pazarlama materyalinden kaçının.

7) Uyuşmazlık Halinde Başvurulabilecek Hukuki Yollar ve Delillendirme

Tespit–Men–Ref (Tecavüzün Tespiti, Men’i ve Ref’i)

Tecavüzün tespiti: Hakkın ihlâl edildiğinin mahkemece belirlenmesi.
Men: Devam eden ihlâlin durdurulması.
Ref: İhlâlin sonuçlarının ortadan kaldırılması (ör. stokların bertarafı, ürün üzerindeki işaretlerin kaldırılması gibi).

Tazminat ve kazancın devri

Hak sahibi, uğradığı zararı veya tecavüz edenin elde ettiği kazancı talep edebilir.
Tazminatta lisans bedeli yöntemi, kâr kaybı, piyasa bozulması gibi kalemler değerlendirilebilir.
Kötü niyet veya ağır kusur durumunda daha yüksek bedeller gündeme gelebilir.

İhtiyati tedbir ve gümrük tedbirleri

İhtiyati tedbir ile üretim/dolaşım hızlıca durdurulabilir; bu, “telafisi güç zarar” argümanıyla desteklenmelidir.
Gümrüklerde hakların tescili ve sınırda önlem mekanizmaları, ithal ürünlerin ülkeye girişinde etkili bir filtre oluşturur.

Delil tespiti ve teknik inceleme

Pazara sürüm, seri numaraları, parça tedarik fişleri, yazışmalar, numune alımı, ürün söküm raporu, bağımsız bilirkişi değerlendirmesi gibi teknik deliller kritik rol oynar.
E-ticaret sayfalarının noter onaylı tespiti, zaman damgası ve web arşivleri ispat gücünü artırır.

Savunmalar

Hükümsüzlük def’i (yenilik/buluş basamağı/uygulanabilirlik eksikliği),
Tükenme ve onarım istisnası,
Ön kullanım hakkı,
Lisans (açık/örtülü), izin, süre aşımı (koruma süresinin dolması),
Bolar/deneysel istisna delilleri.

8) Paralel İthalat, Dağıtım ve Satış Sonrası Hizmetlerde Özel Hususlar

Paralel ithalat: Patentlerde, yurt dışındaki ilk satışa dayanılarak Türkiye’ye ithalat yapılması ihlâl riski taşır. Pazara girişten önce, ilgili patent portföyü, ilk satışın nerede yapıldığı ve hak sahibinin rızası titizlikle incelenmelidir.
Servis ve yedek parça: Onarım serbestisi kapsamında bakım yapılabilir; fakat sistemi fiilen yeniden üretim sonucuna götüren kapsamlı yenilemeler, “yeni ürün” etkisi yaratıyorsa ihlâl teşkil edebilir.
Satış sonrası kısıtlar: Yazılım/firmware kilidi, sarf malzemesi eşlemesi gibi teknolojik önlemler ile sözleşmesel kayıtlar, ayrı bir rekabet hukuku analizi gerektirebilir.

9) Patentli Yöntemlerin Kullanılması ve Ürün Sonuçlarının Ticareti

Patent, sadece ürünlere değil yöntem/hakiki süreçlere de verilir. Bir yöntemi izinsiz uygulamak, yöntemle elde edilen ürünü satmak/ithal etmek de ihlâl doğurabilir. Yöntem patentlerinde:

İspat yükü pratikte zordur; bu nedenle tersine mühendislik, numune analizi ve bilirkişi destekli teknik raporlar önemlidir.
Yöntem sonucu ürüne içkin izler (ör. mikroyapı, iz element profilleri) delil olarak kullanılır.
İthalatta menşe ve üretim tekniği beyanları ile gümrük düzeyinde teknik eşleştirme kritik rol oynar.

10) Bilişim, Yapay Zekâ ve Yazılım Tabanlı Buluşlarda “Kullanma”

Cihaz-yöntem karma buluşlarda (IoT, gömülü yazılım), cihazın aktif hale getirilmesi/çalıştırılması “kullanma”dır.
SaaS/PaaS hizmetlerde sunucu tarafı yöntemlerin Türkiye’de uygulanması-uygulanmaması, yargı yetkisi ve ihlâlin ülkeselliği açısından ayrı analiz gerektirir.
Veri işleme adımları (özellikle makine öğrenimi yöntemleri) yöntem talepnamelerinin kapsamına girebilir; bu durumda model/algoritma çağrıları dahi ticari kullanımda risk yaratabilir.

11) Sektörel Örnekler ve Vaka İpuçları

Sağlık/ilaç: Bolar istisnası çerçevesinde ruhsat dosyası hazırlıkları serbest olabilir; ancak numune dağıtımı, pazara arz ve tanıtım çizgisi aşılırsa ihlâl gündeme gelir.

Makine/otomotiv: Yedek parçada onarım vs. yeniden üretim ayrımı belirleyicidir. Parça yalnızca patentli sistemde işlev görüyorsa dolaylı tecavüz argümanları güçlenir.

Elektronik: Modül/çip seviyesinde eşdeğer unsur analizi ve tedarikçi sözleşmelerindeki IP teminatı hayati önem taşır.

Kimya-malzeme: Yöntem patentlerinde ürün karakterizasyonu (XRD, SEM-EDX, FT-IR vb.) ile üretim tekniğinin izleri ortaya çıkarılabilir.

12) Uyuşmazlık Yönetimi: Strateji, Takvim ve Maliyet Kontrolü

Hak sahipleri için

Hızlı tarama: Pazar gözetimi, gümrük tespitleri, e-ticaret izleme.
Ön ihtar: Uyum ve lisans kapısı aralanabilir; ancak “cezai şart/ifşa” risklerini yönetin.
Tedbir/delil tespiti: Stoklar bitmeden ve kanıtlar kaybolmadan harekete geçin.
Tazminat kalibrasyonu: Lisans bedeli yöntemi ile ölçülebilir bir talep hazırlayın.
Kamuoyu ve müşteri ilişkileri: Aşırı baskıcı görüntü vermeden hakların korunması.

Kullanıcı/ithalatçı/tüccarlar için

İhtar geldiğinde derhal teknik-hukuki karşı değerlendirme yapın.
Hükümsüzlük potansiyeli (yenilik, aşikârlık) varsa erken safhada çalışın.
Satışları şeffaflaştırıp zarar denkleştirmesi/uzlaşma önerileri sunun.
Gerekirse geçici ürün revizyonu veya lisans görüşmesine açık olun.

13) Patent Hakkının Sona Ermesi, Terkin ve Hükümsüzlük

Süre sonu: 20 yıl sonunda buluş kamu malı niteliği kazanır; herkes serbestçe kullanabilir.
Yıllık ücretlerin ödenmemesi: Hak erken sona erebilir.
Hükümsüzlük: Yenilik, buluş basamağı, sanayiye uygulanabilirlik, açıklık/yeterlilik veya talepnamede genişlik gibi sebeplerle patent geriye etkili (ex tunc) hükümsüz kılınabilir.
Gönüllü terkin: Hak sahibi başvurabilir; lisans alanların durumu sözleşmesel hükümlerle düzenlenmelidir.

14) Sık Yapılan Hatalar ve Pratik Öneriler

“Tükenme var, her şeyi yaparım” yanılgısı: Tükenme yeniden üretime izin vermez; paralel ithalat da patentte risklidir.
Eşdeğerlik göz ardı edilmesi: “Kelimesi kelimesine aynı değil” savunusu çoğu zaman zayıftır.
Deneysel kullanımın geniş yorumlanması: Ruhsat-AR-GE sınırları dışına taşan saha denemeleri ihlâle dönüşebilir.
Zincirde IP teminatı eksikliği: Tedarikçi sözleşmelerine tazmin/garanti ve denetim hükümleri koyun.
Geç hareket: Deliller hızla kaybolur; ihtiyati tedbir/delil tespiti penceresini kaçırmayın.
Tek pazar odaklı araştırma: İhracat/ithalat yapanlar için hedef pazardaki patent durumunu ayrıca inceleyin.
Onarım-yeniden üretim çizgisinin aşılması: Servis süreçlerinde iş akış talimatı ve hukuki rehber oluşturun.

15) SSS – Patentli Ürünün Kullanılması Hakkında Kısa Yanıtlar

S: Patentli ürünü yurt dışından getirip Türkiye’de satabilir miyim?
C: Patentler bakımından paralel ithalat risklidir. İlk satışın Türkiye’de ve hak sahibi rızasıyla olması aranabilir. Piyasaya girmeden önce patent/FTO analizi yapın.

S: Satın aldığım patentli makinenin parçasını yerli üreticiye yaptırsam olur mu?
C: Onarım ile yeniden üretim ayrımı önemlidir. Makinenin ilk fonksiyonunu geri getiren onarım genelde sorun çıkarmaz; ekonomik ömrü uzatan/yeniden üreten değişiklikler ihlâl doğurabilir.

S: Üniversite laboratuvarında deneysel olarak kullanıyoruz; sorun olur mu?
C: Ticari amaç yoksa ve çalışma gerçekten deneysel/AR-GE ise istisna mümkündür; ancak saha demosu ve müşteri testleri deneysel sayılmayabilir.

S: Patentli yöntemi uygulamadım, ama onun için şart olan özel parçayı sattım.
C: Dolaylı tecavüz gündeme gelebilir. “Buluşu uygulamak için elverişli ve esaslı unsur” temini ciddi risktir.

S: Patent sahibinden lisans alırsam her şey biter mi?
C: Uygun saha/coğrafya/süre ve alt lisans/denetim hükümleriyle doğru lisanslama çoğu riski bertaraf eder. Lisans dışı kullanım yine ihlâl sayılabilir.

16) Sonuç ve Yol Haritası

Patentli ürünün kullanılması, SMK çerçevesinde geniş bir yasaklama yetkisi ile korunur; ancak deneysel kullanım, Bolar, tükenme, ön kullanım hakkı ve onarım gibi istisnalar dar yorumla uygulanır. Uygulamada en büyük riskler ithalat, e-ticaret listelemesi, fason üretim ve yedek parça/sarf alanlarında ortaya çıkar. Sağlam bir FTO taraması, tedarik zincirine yayılmış IP teminatları, doğru lisans mimarisi ve uyuşmazlık halinde hızlı tedbir-delil stratejisi, hem hak sahipleri hem kullanıcılar için en düşük maliyetli çözümdür.

Önerilen aksiyonlar:

Ürününüz/prosesiniz için patent haritası çıkarın, FTO yapın.
Riskli noktalarda tasarımsal kaçınma veya lisans alternatiflerini değerlendirin.
İthalatta gümrük tedbirleri ve hedef pazar patent kontrollerini ihmal etmeyin.
Servis-yedek parça süreçlerinde onarım/yeniden üretim çizgisine dair yazılı rehber hazırlayın.
Uyuşmazlıkta ihtiyati tedbir ve delil tespiti için hızlı hareket edin; tazminat taleplerini ölçülebilir metodolojiyle destekleyin.

#fikrimülkiyethakları #patenthukuku #markatescili #telifhakları #fikrimülkiyethukuku #aıoseo #seo, Hukuki Danışmanlık, istanbulavukat

Single Blog Title