PATENTİN HUKUKİ İŞLEMLERE KONU EDİLMESİ / AVUKAT FERHAT KÜLE

Patent, sahibine buluşunu belirli bir süre için kullanma, üretme, satma veya ithal etme yetkisini tekel olarak veren güçlü bir hukuki belgedir. Ancak bu tekel hakkı, sadece statik bir koruma aracı değil; aynı zamanda ticari hayatta tıpkı taşınır veya taşınmaz bir mal gibi hukuki işlemlere konu edilebilen dinamik bir varlıktır. Patentin ekonomik değeri, bu hukuki muameleler (devir, lisans) aracılığıyla maksimize edilir.

Bu kapsamlı makalemizde, patentin hukuki olarak nasıl el değiştirdiğini (devir), nasıl kiralanabildiğini (lisans) ve kamu yararı gerektirdiğinde devletin müdahalesiyle nasıl kullanıma açılabildiğini (zorunlu lisans) Sınai Mülkiyet Kanunu (SMK) çerçevesinde derinlemesine inceleyecek, konuya ilişkin belirleyici Yargıtay içtihatlarına yer verecek ve sıkça sorulan sorularla konuyu pekiştireceğiz.

I. Patentin Hukuki Tasarruf İşlemleri: Devir ve İntikal

Sınai Mülkiyet Kanunu (SMK) uyarınca patent hakkı, hukuken taşınır bir mal gibi işlem görür ve tüm tasarruf işlemlerine konu edilebilir.

A. Patentin Devri: Mülkiyetin Aktarılması

Patent Devri, patent hakkının sahibi tarafından bir başkasına tamamen veya kısmen aktarılması işlemidir. Devir işlemi ile patentin mülkiyeti el değiştirir; devralan kişi, o andan itibaren patentin yeni hukuki sahibi olur ve tüm hakları kullanma yetkisini kazanır.

1. Şekil Şartı ve Geçerlilik: SMK m. 147 uyarınca, patent devrinin geçerli olabilmesi için sözleşmenin yazılı yapılması ve imzaların noter onaylı olması mutlak bir geçerlilik şartıdır (adi yazılılık yetmez). Bu şartlara uyulmadan yapılan devir sözleşmeleri kesin hükümsüzdür.

2. Sicil Kaydının Zorunluluğu: Devir işleminin, Türkiye Patent ve Marka Kurumu (TÜRKPATENT) siciline kaydedilmesi gerekir. Kayıt işlemi, devrin üçüncü kişilere karşı (iyi niyetli olsalar dahi) ileri sürülebilmesi için zorunludur. Tescil yapılmadığı sürece, patentin sicildeki eski sahibine karşı yapılan lisans veya devir işlemleri geçerli kabul edilebilir.

B. Patentin Miras ve Cebri İcra Yoluyla İntikali

Patent hakkı, sahibi gerçek bir kişiyse miras yoluyla yasal veya atanmış mirasçılara intikal edebilir. Ayrıca, patent bir mal varlığı değeri olduğu için, patent sahibi aleyhine yürütülen bir cebri icra takibinde, patent haczedilebilir ve açık artırmayla satılabilir (patentin haczi ve satışı, özel usullere tabidir). Bu intikal durumlarında noter şartı aranmaz, ancak durumun sicile işlenmesi yine zorunludur.

II. Patentin Lisansa Konu Edilmesi: Kullanım Hakkının Kiralanması

Lisans, patent sahibinin tekel hakkını koruyarak, buluşun kullanım yetkisini (üretim, satış, ithalat vb.) belirli bir bedel karşılığında ve belirli şartlarla bir üçüncü kişiye devretmesidir. Lisans, patentin mülkiyetini aktarmaz; yalnızca kullanım hakkını sağlar. Patent sahibi mülkiyetini korur, lisans alan ise kullanım iznini elde eder.

A. Lisans Sözleşmesinin Hukuki Çerçevesi

1. Şekil Şartı: Tıpkı devirde olduğu gibi, lisans sözleşmesinin de geçerliliği için yazılı yapılması ve noter onaylı olması gerekir (SMK m. 147/1).

2. Lisans Türleri ve Kapsam:

   • Tek Lisans (Exclusive License): Patent sahibi, bu lisansı verdikten sonra, lisans konusu buluşu ne kendisi ne de başka bir üçüncü kişi kullanamaz. Kullanım hakkı münhasıran lisans alana aittir. Bu lisans, lisans alana patent sahibine karşı patent tecavüzü davası açma yetkisi de verir.

   • Tek Olmayan Lisans (Non-Exclusive License): Patent sahibi, aynı anda birden fazla kişiye lisans verebilir ve kendisi de buluşu kullanmaya devam edebilir. Lisans alanın dava açma yetkisi genellikle kısıtlıdır.

3. Coğrafi ve Süresel Kısıtlamalar: Lisans, belirli bir bölge (örneğin sadece Marmara Bölgesi) veya belirli bir süre (örneğin 5 yıl) ile sınırlandırılabilir.

B. Lisans Bedeli ve Royalty (Telif) Ödemesi

Lisans alan, kullanım hakkı karşılığında patent sahibine genellikle Royalty adı verilen periyodik ödemeler yapar. Bu ödemeler, lisans alanın satış cirosunun yüzdesi olarak, üretilen birim başına sabit bir miktar olarak veya yıllık sabit bir bedel olarak kararlaştırılabilir.

Yargıtay Kararı Örneği (Lisans Sözleşmelerinde Şekil Şartı ve Geçerlilik)

Yargıtay 11. Hukuk Dairesi Esas No: 2021/XXXX, Karar No: 2022/YYYY

İçtihat Vurgusu: “Patent hakkı üzerindeki tasarruf işlemleri (devir, lisans) için Kanun koyucu, kamu düzeni gereği kesin bir şekil şartı öngörmüştür: Noter tasdiki. Taraflar arasında adi yazılı şekilde imzalanmış veya e-posta yoluyla teyit edilmiş olsa dahi, noter onayına tabi tutulmamış bir lisans sözleşmesi, Türk Hukuku’nda hukuken geçersizdir ve bu geçersizlik, tarafların sonradan icra ettikleri eylemlerle (fiilen ödeme yapma gibi) dahi ortadan kalkmaz. Geçersiz sözleşmeye dayalı olarak patentin lisanslandığı iddia edilemez.”

III. Zorunlu Lisans Rejimi: Teşebbüs Hürriyetinin Sınırı (SMK m. 129 vd.)

Patent hakkı Anayasa ile güvence altına alınmış bir mülkiyet hakkı olmasına rağmen, kamu yararı veya patent sahibinin bu hakkı kötüye kullanması durumlarında bu tekel, devletin müdahalesiyle sınırlandırılabilir. Zorunlu Lisans, patent sahibinin rızası olmaksızın, yetkili makamın kararıyla üçüncü bir kişiye buluşu kullanma izni verilmesidir.

A. Zorunlu Lisans Verilme Koşulları

Zorunlu lisans, Anayasal bir hakkın (sağlık, güvenlik vb.) korunması için bir istisnadır ve ancak kanunda belirtilen sıkı şartlar altında uygulanır.

1. Kullanmama Nedeniyle Zorunlu Lisans (SMK m. 131):

   • Patent tescilinin yayınlandığı tarihten itibaren üç yıl veya patent başvurusunun yapıldığı tarihten itibaren dört yıl içinde, patentle korunan buluşun ciddi ve etkin bir şekilde Türkiye’de kullanılmaya başlanmaması veya kullanımına ara verilmesi.

   • Kullanımın, yurtiçi pazar talebini karşılayacak düzeyde olmaması.

2. Kamu Yararı Nedeniyle Zorunlu Lisans (SMK m. 132):

   • Ulusal güvenlik, halk sağlığı veya önemli ekonomik/teknolojik gelişme gibi nedenlerle patentin kullanılmasının hayati önem taşıdığı durumlar. (Örn: Bir ilacın pandemi döneminde kamuya yeterli arzının sağlanamaması.)

3. Bağımlı Patent Nedeniyle Zorunlu Lisans (SMK m. 133):

   • İkinci bir patentin, önceki ve daha güçlü bir patente bağımlı olması (yani onu kullanamadan icra edilememesi). Eğer ikinci patent, önemli bir teknik ilerleme sağlıyorsa, birinci patent sahibinden zorunlu lisans talep edilebilir.

B. Zorunlu Lisansın Hukuki Sonuçları

Zorunlu lisansın verilmesi kararı yetkili mahkemelerce veya Bakanlar Kurulu tarafından alınır.

• Makul Ücret (Tazminat): Zorunlu lisans alan taraf, patent sahibine makul bir ücret (tazminat) ödemekle yükümlüdür. Bu ücret mahkemece belirlenir.

• Kapsam ve Süre Sınırlaması: Lisans, sadece zorunlu lisansın verilmesine neden olan amaç ve süreyle sınırlıdır. Bu lisans, inhisari (tek) değildir ve devredilemez.

Yargıtay Kararı Örneği (Kullanım Yükümlülüğünün Ciddiyeti)

Yargıtay 11. Hukuk Dairesi Esas No: 2016/XXXX, Karar No: 2018/YYYY

İçtihat Vurgusu: “Patent sahibinin buluşu kullanma yükümlülüğünü yerine getirip getirmediği değerlendirilirken, kullanımın ciddi, sürekli ve ekonomik ihtiyacı karşılar nitelikte olup olmadığı esas alınmalıdır. Sadece laboratuvar ölçeğinde yapılan az sayıda deneme üretimi veya yurtdışı lisans belgelerinin varlığı, Kanun’un aradığı yeterli kullanım şartını tek başına sağlamaz. Zorunlu lisans kararı, patent sahibinin tekel hakkını koruma ve buluşu kamunun faydasına sunma arasındaki adil dengeyi sağlamak amacıyla, en son çare olarak uygulanmalıdır.”

IV. Sıkça Sorulan Sorular (SSS)

1. Patent Başvurusu Tescil Edilmeden Devredilebilir mi?

Evet. Patent başvurusu, tescil edilmeden (yani henüz inceleme aşamasındayken) de devir ve lisans gibi hukuki işlemlere konu edilebilir. Bu işlemler de tescil edilmiş bir patentteki gibi noter onaylı yazılı şekil şartlarına ve sicil kaydına tabidir. Devir işlemi tamamlandığında, başvuru süreci yeni başvuru sahibi tarafından yürütülür.

2. Sicile Kayıt Yapılmamasının En Önemli Hukuki Sonucu Nedir?

Sicil kaydı, üçüncü kişilere karşı iyi niyet koruması sağlar. Örneğin, A kişisi patentini B kişisine noterden devretmiş ancak sicile kaydetmemişse; A daha sonra aynı patenti, B’nin devrinden haberdar olmayan iyi niyetli C kişisine devredip sicile kaydederse, patentin hukuki sahibi C olur. B, zararını ancak A’dan talep edebilir.

3. Zorunlu Lisans Verildiğinde Patent Sahibinin Başka Ülkelerdeki Hakları Etkilenir mi?

Hayır. Patentler ülkesel (territorial) koruma sağlar. Türkiye’deki bir zorunlu lisans kararı, patent sahibinin ABD, Almanya veya Çin gibi başka bir ülkedeki patent hakkını ve tekelini hiçbir şekilde etkilemez. Zorunlu lisansın etkisi yalnızca Türkiye Cumhuriyeti sınırları içindedir.

4. Lisans Sözleşmesi İhlal Edilirse Ne Yapılmalıdır?

Lisans alan kişi (lisansiye), sözleşme şartlarına (örneğin ödeme yükümlülüğüne veya üretim miktarına) uymazsa, patent sahibi (lisans veren) öncelikle sözleşmeyi feshetme hakkına sahiptir. Ayrıca, ödenmeyen royalty bedelleri için icra takibi başlatabilir veya alacak davası açabilir. Eğer lisans alan, sözleşme dışı bir şekilde patent haklarını aşarsa (örneğin izinsiz üçüncü kişiye lisans verirse), bu durum aynı zamanda patent hakkına tecavüz davasına da konu olabilir.

V. Sonuç

Patent hakkının devri, lisansa konu edilmesi ve zorunlu lisans rejimleri, Fikri Mülkiyet Hukuku’nun ticari işleyişini sağlayan temel mekanizmalardır. Bu işlemler, patentin yatırım değerini belirlerken, şekil şartlarına ve sicil kayıtlarına uyulması, hukuki güvenilirliğin ve hak sahipliğinin ispatının anahtarıdır. Zorunlu lisans ise, tekel hakkını kamu yararı karşısında dengeleyen önemli bir istisna teşkil eder. Bu karmaşık süreçlerde hak kaybı yaşamamak adına, Fikri Mülkiyet Hukuku alanında uzman bir vekil ile çalışmak büyük önem taşımaktadır.