Ön İnceleme Aşaması ve Dava Şartlarının Denetimi
Giriş
Medeni yargılama süreci, yalnızca delillerin değerlendirilip hüküm verilmesinden ibaret değildir; davanın adil ve düzenli yürütülmesi için ön hazırlık aşamaları da bulunur.
Bu aşamalardan en önemlisi, ön inceleme aşamasıdır.
Ön inceleme, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 137-142. maddeleri arasında düzenlenmiş olup, davanın esasına girilmeden önce usulî düzeni sağlamayı amaçlar.
Bu aşama, davanın kaderini belirleyebilecek nitelikte olup, dava şartlarının ve ilk itirazların hâkim tarafından denetlendiği en kritik yargılama safhasıdır.
Ön İnceleme Nedir?
Ön inceleme, bir davada esasa geçilmeden önce mahkeme tarafından:
-
Dava şartlarını,
-
İlk itirazları,
-
Tarafların iddia ve savunmalarını,
-
Uyuşmazlık konusunu,
-
Tarafların delillerini
incelendiği ara aşamadır.
Bu aşamanın amacı, yargılamayı sadeleştirmek, gereksiz işlemleri ortadan kaldırmak ve taraflar arasındaki çekişmeyi netleştirmektir.
Hukuki Dayanak
HMK m.137 – “Ön inceleme aşaması” başlığı altında düzenlenmiştir:
“Dava şartları ve ilk itirazlar öncelikle incelenir; bunlardan biri eksikse, davanın esasına girilmeden karar verilir.”
HMK m.140 ise ön inceleme duruşmasını düzenler:
“Mahkeme, tarafları sulhe veya arabuluculuğa teşvik eder, uyuşmazlık konularını belirler ve yargılama planını oluşturur.”
Ön İncelemenin Amacı
-
Yargılamanın gereksiz uzamasını önlemek
Eksik dava şartları veya yetki/görev hataları baştan tespit edilerek zaman kaybı engellenir. -
Usul ekonomisini sağlamak
Gereksiz delil toplama veya tanık dinleme işlemleri yapılmaz. -
Taraflar arasındaki çekişmeyi netleştirmek
Hangi konularda uzlaşı olduğu, hangi konularda uyuşmazlık bulunduğu belirlenir. -
Barışçıl çözüm yollarını teşvik etmek
Mahkeme, tarafları sulh veya arabuluculuk yoluna yönlendirir.
Ön İncelemenin Aşamaları
1. Dava Şartları ve İlk İtirazların İncelenmesi
Mahkeme, dava dosyasını öncelikle usul açısından inceler:
-
Görev ve yetki uygun mu?
-
Zorunlu arabuluculuk yapılmış mı?
-
Taraf ehliyetleri var mı?
-
Harçlar yatırılmış mı?
-
Aynı konuda kesin hüküm var mı?
Eksiklik varsa hâkim, taraflara tamamlama süresi verir; tamamlanmazsa dava usulden reddedilir.
2. Ön İnceleme Duruşması (HMK m.140)
Bu aşama, ön incelemenin en önemli kısmıdır.
Mahkeme, tarafları ön inceleme duruşmasına davet eder.
Bu duruşmada:
-
Taraflar bizzat veya vekilleri aracılığıyla hazır bulunabilir.
-
Mahkeme, taraflara sulh olma imkânı tanır.
-
Taraflar arasında çekişmesiz hususlar ve uyuşmazlık konuları belirlenir.
-
Yargılamanın planı yapılır ve bir sonraki duruşma günü belirlenir.
Sulh Teşviki:
Hâkim, tarafları barıştırma veya uzlaşma konusunda teşvik eder.
Bu, HMK m.140/1 gereği zorunlu bir görevdir.
Taraflar anlaşırsa dava sulh yoluyla sona erer ve bu karar kesin hüküm niteliğindedir.
3. Uyuşmazlık Konularının Belirlenmesi
Mahkeme, tarafların iddia ve savunmalarını inceledikten sonra:
-
Hangi hususlarda taraflar uzlaşmış,
-
Hangi hususlarda anlaşmazlık sürüyor,
bunları tespit eder ve tutanağa geçirir.
Bu işlem, sonraki delil toplama aşamasını yönlendireceği için yargılamanın yol haritasını oluşturur.
4. Delillerin Toplanması İçin Hazırlık
Ön inceleme sonunda mahkeme:
-
Taraflardan delil listesi ister,
-
Gereksiz delilleri eleyebilir,
-
Tanık, bilirkişi veya keşif gibi işlemlerin gerekliliğini değerlendirir.
Böylece esasa ilişkin yargılamada zaman ve kaynak tasarrufu sağlanır.
Ön İncelemede Hâkimin Yetkisi ve Rolü
Ön inceleme aşaması, hâkimin aktif olduğu nadir yargılama safhalarından biridir.
Hâkim, tarafların beyanlarıyla bağlı kalmadan dava şartlarını re’sen inceler.
Ayrıca:
-
Taraflara eksiklikleri tamamlama fırsatı verir,
-
Sulh veya uzlaşmayı teşvik eder,
-
Duruşma disiplinini ve planlamayı sağlar.
Bu aşama, hâkimin yargılamayı yönetme fonksiyonunun en net biçimde ortaya çıktığı kısımdır.
Dava Şartlarının Denetimi
Ön inceleme sırasında hâkim, dava şartlarını iki şekilde denetler:
1. Re’sen (kendiliğinden)
Taraflar itiraz etmese bile, hâkim dava şartlarının varlığını araştırır.
Örneğin:
-
Görevli mahkeme mi?
-
Zorunlu arabuluculuk yapılmış mı?
-
Kesin hüküm veya derdestlik var mı?
2. İlk İtiraz Üzerine
Davalı, cevap dilekçesinde ilk itirazda bulunmuşsa (örneğin yetki itirazı), hâkim bu itirazı ön incelemede değerlendirir.
Bu iki kontrol mekanizması sayesinde yargılamada usulî temizlik sağlanır.
Ön İnceleme Tutanaklarının Önemi
Ön inceleme sonunda düzenlenen tutanak, yargılamanın yol haritası niteliğindedir.
Bu tutanakta yer alan bilgiler, hem mahkeme hem taraflar için bağlayıcı olur.
Tutanağa yazılan hususlar:
-
Uyuşmazlık konuları,
-
Kabul edilen vakıalar,
-
Çekişmesiz olgular,
-
Delil sunma süreleri,
-
Yargılama planı.
Bu tutanak, ileride yapılacak delil incelemesinin kapsamını belirler.
Yargıtay İçtihatlarında Ön İnceleme
Yargıtay 4. Hukuk Dairesi, 2021/2137 E., 2022/3182 K.
“Ön inceleme aşaması, dava şartlarının ve ilk itirazların inceleneceği zorunlu bir safhadır. Bu aşama tamamlanmadan esasa girilmesi bozma nedenidir.”
Yargıtay 3. Hukuk Dairesi, 2020/4711 E., 2021/5190 K.
“Tarafların uzlaştıkları hususlar ön inceleme tutanağına yazılmakla bağlayıcı hale gelir; mahkeme bu hususları yeniden tartışmaya açamaz.”
Bu kararlar, ön incelemenin yalnızca bir formalite olmadığını, usul ekonomisinin teminatı olduğunu göstermektedir.
Ön İncelemenin Uygulamadaki Önemi
-
Usul ekonomisini sağlar.
Gereksiz yargılama işlemleri önlenir. -
Dava şartı eksiklikleri erkenden tespit edilir.
Süre kaybı önlenir. -
Sulh kültürünü teşvik eder.
Taraflar, uzun yargılamaya girmeden anlaşabilir. -
Yargılama planı netleşir.
Duruşmalar daha düzenli ve öngörülebilir olur.
Sonuç
Ön inceleme aşaması, medeni yargılamanın usulî omurgasıdır.
Bu aşama sayesinde, dava şartları erkenden kontrol edilir, gereksiz işlemler ayıklanır ve adaletin etkin biçimde tecellisi sağlanır.
Mahkemenin görevi, yalnız karar vermek değil; yargılamayı yönetmektir.
Bu yönetimin en önemli aracı, ön inceleme kurumudur.
“Usul adaletin anahtarıdır;
ön inceleme ise o kapının kilidini açar.”
About Post Author
