Nakliyat Sigortaları: Taşıyıcının Sorumluluğu, CFR/CIF Teslimlerde Risk Geçişi
Nakliyat Sigortaları: Taşıyıcının Sorumluluğu, CFR/CIF Teslimlerde Risk Geçişi
Nakliye zincirinde tek bir yanlış adım; milyonluk hasar, gecikme cezası veya itibar kaybı demektir. Bu yazıda nakliyat (emtea) sigortaları, taşıyıcının sorumluluğu ve CFR/CIF teslim şekillerinde riskin geçiş anını Türk hukuku perspektifinden, uygulamadaki ispat ve süre yönetimiyle birlikte açıklıyorum. Amaç; ticari tarafların (ihracatçı, ithalatçı, forwarder, taşıyıcı ve sigortacı) sahada karşılaştığı tipik ihtilaflarda hızlı ve isabetli bir strateji ortaya koyabilmeleridir.
1) Temel Kavramlar ve Rol Dağılımı
- Nakliyat (Emtea) Sigortası: Emtianın kara, deniz, hava veya çok modlu taşıma esnasında uğrayabileceği zıya (tam kayıp) ve hasar (kısmi kayıp) risklerine karşı poliçe kapsamında güvence sağlar. Uygulamada Institute Cargo Clauses (ICC) A/B/C klozları, Savaş ve Grev klozlarıyla kombine edilir.
- Taşıyıcı: Eşyayı varış noktasına götürmeyi üstlenen kişi/şirkettir. Deniz taşımacılığında navlun sözleşmesi ve konişmento, karayolunda taşıma senedi/CMR, havayolunda hava konşimentosu (AWB) başlıca belgelerdir.
- Gönderici–Alıcı–Sigortalı–Lehdar: Incoterms’e ve poliçeye göre değişir. CIF’te sigortayı genellikle satıcı yaptırır; lehtar çoğunlukla alıcıdır (veya alıcı lehine devredilir).
Pratik not: Ticari sözleşme (satım), taşıma sözleşmesi ve sigorta sözleşmesi birbirini tamamlar ama farklı risk–masraf–ispat rejimlerine tabidir. Uyuşmazlıkta her üçü birlikte okunmalıdır.
2) Taşıyıcının Sorumluluğunun Hukuki Çerçevesi
Taşıyıcının sorumluluğu; taşıma türüne göre emredici ulusal/uluslararası düzenlemelere tabidir. Karayolunda çoğu uluslararası taşıma CMR Sözleşmesi hükümlerine, denizyolunda ise konişmento ile taşımada uluslararası kurallar ve TTK deniz ticareti hükümlerine göre değerlendirilir. Havayolunda Montreal Rejimi uygulanır. Türkiye içi taşımalar için TTK’nın taşıma hükümleri ve ilgili özel mevzuat devreye girer.
2.1. Kusur Karinesi ve İspat
Uygulamada, eşyanın sağlam teslim alınıp hasarlı/eksik teslim edildiği ispatlandığında taşıyıcı aleyhine kusur karinesi doğar. Taşıyıcı, zararın kaçınılmazlık, eşyanın özelliği, yetersiz ambalaj/kötü yükleme (taşıyıcıya isnat edilemeyen) gibi hallere dayandığını ispatlayarak kurtulmaya çalışır.
- Gönderici/Alıcı bakımından ispat seti:
- Temiz konişmento/CMR/AWB (yükleme anındaki durum),
- Varışta çekince ve teslim tutanağı,
- Survey (ekspertiz) raporu,
- Fotoğraf, paketleme listesi, tartım tutanakları,
- Gümrük muayene tutanakları, soğuk zincir logları, GPS/IoT verileri.
2.2. Sorumluluk Sınırları
Taşıyıcı çoğunlukla Standart Para Birimi (SDR) esaslı sınırlara tabidir (paket başına veya kilogram başına). Sınırı aşmak için ağır kusur/kast iddiası gündeme gelebilir; bu iddianın ispatı istisnadır ve güçlü delil ister.
2.3. Gecikme Zararı
Eşyanın fiziki hasarı dışında gecikme nedeniyle doğan zararlar (pazar kaybı, üretim hattının durması vb.) sınırlı ve ispatı zor alacaklardır. Sözleşmeye teslim süre taahhüdü, cezai şart, özel çekince eklemek pratikte önemlidir.
Yargısal yaklaşım: Yükleme–boşaltma zincirindeki kayıtların bütünlüğü (konşimentodaki şerhler, teslim fişleri, e-posta/EDI kayıtları) Yargıtay uygulamasında kritik kabul edilir; ambalaj–istif kusuru iddialarında bilirkişi/ekspertiz raporları belirleyicidir.
3) Incoterms 2020’de CFR ve CIF: Maliyet–Risk Ayrımı
Incoterms bir satım terim setidir; mülkiyet devrini değil masraf ve risk dağılımını düzenler. CFR ve CIF, deniz/nehir taşımalarında kullanılır.
3.1. CFR (Cost and Freight – Masraf ve Navlun)
- Satıcı, malı yükleme limanında gemiye yükleyip navlunu varış limanına kadar öder.
- Risk, yükleme anında gemi bordasını geçtiği anda alıcıya geçer.
- Sigorta yaptırma yükümlülüğü yoktur (taraflar ayrıca kararlaştırabilir).
3.2. CIF (Cost, Insurance and Freight – Masraf, Sigorta ve Navlun)
- CFR ile aynıdır; ek olarak satıcı, alıcının menfaatine nakliyat sigortası yaptırır.
- Risk yine yükleme anında alıcıya geçer; masrafları satıcı ödemeye devam eder.
- Satıcı, asgari ICC (C) klozları düzeyinde sigorta sağlamakla yükümlüdür (ticari teamülde taraflar ICC (A) ile daha geniş teminat tercih eder).
Kilit ayrım: Masrafı kim ödüyor? (satıcı) ≠ Riski kim taşıyor? (yükleme anından itibaren alıcı). Bu ayrımı kaçıran sözleşmelerde “sigorta var ama tazmin yok” paradoksu doğar.
4) Risk Geçişi–Sigorta İlişkisi: En Sık 5 Senaryo
- CIF satış, varışta hasar:
- Risk yüklemede alıcıya geçti; sigorta poliçesi alıcı lehine.
- Alıcı, poliçe/sertifika, konişmento, fatura ve survey ile sigortacıya başvurur.
- Sigortacı rücu ederek taşıyıcıya gider; alıcı doğrudan taşıyıcıya da yönelmeyi tercih edebilir (zamanaşımı–forum avantajına göre).
- CFR satış, sigorta yok, varışta hasar:
- Risk alıcıda; sigorta olmadığından doğrudan taşıyıcıya talep (veya alıcının kendi yaptırdığı poliçeye başvuru).
- Varışta çekince ve 3 gün içinde ihbar (deniz taşımalarında tipik) kritik.
- Ambalaj kusuru – satıcı sorumluluğu:
- Taşıyıcının ambalaj kusuruna dayalı def’i başarılı olabilir.
- Alıcı, satıma (ayıp sorumluluğu/garanti) ve/veya sigortaya yönelmeyi değerlendirmeli.
- Gecikme ve bozulma (soğuk zincir):
- Data logger kayıtları; zincir kırılması ispatında altın değerdedir.
- Poliçedeki bozulma/çürüme istisnaları ile taşıma sözleşmesindeki sıcaklık–süre taahhütleri birlikte incelenir.
- Kısmi zıya – gizli hasar:
- Dıştan fark edilmeyen hasarlarda makul sürede keşif ve ihbar yapılmalı; ambalaj açılışı görüntüleri/tespit tutanakları saklanmalı.
5) CIF Poliçesinin Mimari Taşları
- Lehdar: Alıcı veya “emre yazılı” devredilebilir sertifika ile alıcı lehine.
- Teminat Düzeyi: Asgari ICC (C); uygulamada sıklıkla ICC (A) tercih edilir (geniş teminat).
- Ek Klozlar: Savaş, Grev, Nem/Yoğunlaşma, Çalınma/Kayıp, Kırılma, Islanma; konteyner içi hasarlar için uygun klozların eklenmesi gerekir.
- Sigorta Bedeli: Genelde CIF kıymeti + %10 (beklenen kâr marjı için).
- Tazmin Usulü: Derhal ihbar, survey, hasar dosyası; ardından sigortacının rücu hakkı.
Avukat gözüyle ipucu: İhracatçı CIF satış yapıyorsa, poliçe içeriğini ve lehdar bilgisini sözleşmeye ekleyin; “ICC (A), minimum teminat değil” cümlesini açıkça yazın.
6) İspat ve Delil Yönetimi: “Dosya Hijyeni” Kontrol Listesi
- Sözleşmeler: Satım sözleşmesi + taşıma sözleşmesi + sigorta poliçesi/sertifikası.
- Sevk Evrakı: Konişmento (B/L), yükleme talimatı, paketleme listesi, tartım makbuzları.
- Teslim Aşaması: Varışta çekince şerhi; hasar gizliyse makul sürede tespit.
- Survey: Bağımsız eksper; mümkünse ortak veya karşı tarafa davetli inceleme.
- Teknik Kayıtlar: Sıcaklık logları, GPS güzergâh ve kapı aç/kapa kayıtları, fotoğraf/video.
- Muhasebe/Değer: Fatura, navlun, taşıma ek masrafları, kurtarma/sortaj giderleri.
- İhbar–Süre: Poliçe–taşıma koşullarındaki ihbar ve zamanaşımı süreleri için takvim.
7) Süreler ve Zamanaşımı (Özet)
- Taşıyıcıya karşı talepler: Taşıma rejimine göre değişmekle birlikte çoğunlukla kısa; deniz ve karayolunda 1 yıl tipik sınırdır (ağır kusur durumunda uzamalar söz konusu olabilir).
- Sigortacıya karşı talepler: Sigorta sözleşmelerinden doğan taleplerde genellikle 2 yıllık süre öngörülür.
- İhbar Süreleri: Deniz taşımasında varıştan sonra kısa ihbar süreleri (ör. 3 gün) yaygındır; poliçedeki “derhal ihbar” şartını kaçırmayın.
Uyarı: Sözleşme ve poliçedeki yetkili mahkeme/tahkim ve hukuk seçimi hükümleri, sürelerin işleyişini ve ispat rejimini etkileyebilir. Dosyayı açar açmaz bu maddeleri kontrol edin.
8) Uyuşmazlık Stratejisi: Kimin Kapısını Önce Çalmalı?
- Hasarın haritası: Nerede oluştu? Yükleme–deniz–aktarma–karayolu–depolama halkalarından hangisi?
- Talep güzergâhı:
- CIF’te öncelikle sigortacı (hızlı tazmin ve sonra rücu),
- CFR’de veya sigorta yetersizse doğrudan taşıyıcı (veya multimodal operatör),
- Ambalaj/ayıp ihtimali varsa satım sözleşmesine dayalı haklar.
- Sorumluluk sınırını delmek: Ağır kusur–kast delilleri, bilinçli kayıtsızlık, talimatlara aykırı sevk, sıcaklık zincirinin bilerek kırılması, taşıma senedinde gerçeğe aykırı beyan.
- Delil dondurma: Noter ihtarnamesi, ihtiyati tedbir/tespit, ortak survey daveti.
- Tahkim/mahkeme seçimi: Navlun sözleşmelerinde sıkça tahkim (ör. Londra) veya belirli mahkeme şartı bulunur; ticari hız ve masraf hesabına göre karar verin.
9) SSS – Sık Sorulan Sorular
CFR/CIF’te “freight prepaid” yazması riski değiştirir mi?
Hayır. Navlun masrafının kim tarafından ödendiğini gösterir; risk yükleme anında alıcıya geçer (CFR ve CIF’te).
CIF’te sigorta satıcı tarafından yaptırıldı; yine de alıcı taşıyıcıya dava açabilir mi?
Evet. Sigortadan tazmin alınsa da rücu mekanizması ile nihai sorumluya gidilir; stratejik olarak zamanaşımı ve yargı yeri avantajlarına göre rota belirlenir.
CIF’te poliçe ICC (C); hasar kapsam dışı kaldı. Ne yapılabilir?
Sözleşmede ICC (A) kararlaştırılmışsa polikçe uyumsuzluğu doğar; tazminat satıcıya (sözleşmeye aykırılık) yöneltilebilir. Aksi halde taşıyıcıya başvuru imkânı ve ispat durumu değerlendirilir.
Mülkiyet ne zaman geçer?
Incoterms mülkiyeti düzenlemez. Mülkiyet devri; satım sözleşmesi, fatura ödeme/akreditif ve konişmentonun devri gibi şartlara bağlanır.
Gizli hasarda çekinceyi kaçırdım, haklarım biter mi?
Çekince süreleri aşılırsa ispat zorlaşır; ancak ekspertiz, teknik veriler ve tanık gibi delillerle iddia desteklenebilir. Poliçe ve taşıma koşullarındaki süreleri yine de kontrol edin.
10) Uygulamadan Vaka Kısa Kılavuzu
- Bozulabilir gıda – CIF: Varışta koku/ısı hasarı. İlk 24 saatte survey, soğuk zincir logları ve gümrük muayene tutanağı toplanır; sigortacıya derhal ihbar; tazmin sonrası taşıyıcıya rücu.
- Makine – CFR: Kasa ezilmesi. Alıcı, teslim tutanağına açık çekince düşer, fotoğraf–video ile dosyayı büyütür; taşıyıcıya 7–10 gün içinde ihtar, bilirkişi ve dava/tahkim hazırlığı.
- Ambalaj yetersizliği itirazı: Satıcı tarafından onaylı ambalaj spesifikasyonu ve yükleme görüntüleriyle def’i kırılır; “yetersiz ambalaj” savunması teknik raporla test edilir.
11) Sözleşmeye Yazılacak 7 Altın Cümle (Örnek)
- “CIF sevkiyatlarda satıcı ICC (A) + Savaş/Grev klozları kapsamında alıcı lehine poliçe sağlar.”
- “Sigorta bedeli CIF + %10 olacak, poliçe/sertifika orijinal ibraz edilecektir.”
- “Taşıyıcı; yükleme–istif–emniyet prosedürlerine uyulacağını yazılı taahhüt eder.”
- “Sıcaklık kontrollü sevkiyatlarda veri kaydı paylaşımı yükümlülüğü vardır.”
- “Hasar halinde ortak survey daveti, zaman damgalı bildirim zorunludur.”
- “Yetkili merci ve uygulanacak hukuk açıkça belirlenmiştir.”
- “Ambalaj standardı ve yükleme talimatı sözleşme eki olup ihlali cezai şarta tabidir.”
12) Sonuç ve Yol Haritası
- CFR/CIF’te risk, masraftan bağımsızdır: Yükleme anında alıcıya geçer; CIF’te sigorta bunu yumuşatır.
- Taşıyıcı sorumluluğu sınırlıdır ama delillerle aşılabilir: Çekince–survey–kayıt zinciri dosyanın kaderini belirler.
- Süreler kısa, refleksler hızlı olmalı: İhbar, zamanaşımı ve yetkili merci maddelerini daha ilk gün kontrol edin.
- Sözleşme–taşıma–sigorta üçgenini birlikte yönetin: Uyuşmazlıkta doğru sırayla başvuru, en hızlı tahsilatı sağlar.
Gözdenur TURNA
About Post Author
