Müşterek Avaryaya Uygulanacak Hükümler: Hukuki Çerçeve ve Uygulama

Deniz taşımacılığında, yolculuk sırasında ortaya çıkan olağanüstü tehlikeleri önlemek için bazen gemi, yük veya navlundan bir kısmı feda edilir ya da olağanüstü giderler yapılır.
Bu tür fedakârlıklar müşterek avarya olarak adlandırılır ve deniz hukuku bakımından özel bir düzenlemeye tabidir.

Türk hukukunda müşterek avarya hükümleri, Türk Ticaret Kanunu (TTK) m.1272 – 1285 arasında düzenlenmiş; ayrıca uluslararası taşımacılıkta York – Antwerp Kuralları yaygın şekilde uygulanmaktadır.

---

1. Müşterek Avaryanın Tanımı

TTK m.1272’ye göre müşterek avarya;
Geminin, yükün ve navlunun birlikte karşı karşıya kaldığı ortak bir tehlikeyi bertaraf etmek amacıyla, bilerek ve makul surette yapılan olağanüstü fedakârlıklar ve harcamalardır.

Bu tanımdan anlaşılacağı üzere, üç temel unsur vardır:

1. Ortak tehlike: Gemi, yük ve navlun aynı tehlikeyle karşı karşıya olmalı.

2. Kasıtlı ve makul davranış: Fedakârlık bilinçli yapılmalı ve gereklilik ölçüsünde olmalı.

3. Olağanüstülük: Yapılan işlem normal seyir faaliyetlerinin dışında olmalı.

---

2. Müşterek Avaryaya Örnekler

• Gemi fırtınada batma tehlikesi geçirirken yükün bir kısmının denize atılması

• Gemiyi yangından kurtarmak için su basılması ve bu sırada yükün zarar görmesi

• Acil tamir için geminin beklenmedik bir limana yanaşması ve masraf yapılması

• Korsan saldırısını önlemek için olağanüstü güvenlik harcamaları yapılması

---

3. Uygulanacak Hukuki Hükümler

3.1. Türk Ticaret Kanunu Hükümleri

TTK m.1272 – 1285 arası hükümler müşterek avaryanın:

• Tanımını

• Şartlarını

• Masraf ve zararların paylaşım esaslarını

• Delil ve ispat kurallarını
  düzenler.

Önemli hükümlerden bazıları:

• TTK m.1273: Müşterek avarya kararı kaptan tarafından verilir, ancak zorunlu hallerde mürettebat da karar alabilir.

• TTK m.1275: Fedakârlığın ve masrafın gerekliliği, olayın şartlarına göre değerlendirilir.

• TTK m.1279: Müşterek avaryaya katılacak taraflar — gemi maliki, yük sahibi, navlun alacaklısı — zararı belirli oranda paylaşır.

---

3.2. York – Antwerp Kuralları

Uluslararası deniz taşımacılığında, taraflar genellikle sözleşmelerine York – Antwerp Kuralları’nı uygularlar.
Bu kurallar:

• Müşterek avarya olaylarının türlerini detaylı listeler (ör. Jettison, Fire, Voluntary Stranding).

• Masraf ve zararların hesaplanma yöntemlerini belirler.

• Özellikle karma taşımalarda, farklı ülke hukuklarının çatışmasını önler.

---

4. Müşterek Avaryanın Paylaştırılması

Müşterek avarya masrafları, katılım oranı esasına göre paylaştırılır:

• Gemi değeri

• Yük değeri

• Navlun alacağı
  belirlenir ve her biri toplam değer içindeki oranına göre masrafı üstlenir.

Örnek:
Toplam değer = 10.000.000 TL
Müşterek avarya masrafı = 1.000.000 TL
Geminin değeri %50 → 500.000 TL öder.
Yük değeri %40 → 400.000 TL öder.
Navlun değeri %10 → 100.000 TL öder.

---

5. Delil ve Belgeler

Müşterek avarya talebinin kabul edilebilmesi ve paylaştırmanın yapılabilmesi için, olayın gerçekten müşterek avarya kapsamında olduğunun belgelenmesi gerekir.
Türk Ticaret Kanunu (TTK m.1281 ve devamı) ile York–Antwerp Kuralları bu konuda açık hükümler içerir.
Eksik veya yetersiz belge, hem masrafın paylaşımını engeller hem de sigorta tazminatının reddedilmesine yol açabilir.

---

5.1. Kaptan Tarafından Tutulacak Resmi Kayıtlar

• Kaptan Raporu (Logbook / Seyir Defteri):
  Olayın tarih, saat ve yer bilgileri, hava durumu, tehlikenin niteliği, yapılan müdahale ve alınan kararlar ayrıntılı şekilde yazılmalıdır.
  Kaptan, bu raporu mürettebatın imzasıyla teyit etmelidir.

• Müşterek Avarya Karar Kaydı:
  Kaptanın tehlike anında aldığı olağanüstü tedbirin bilinçli ve makul olduğuna dair açıklaması gerekir.

• Mürettebat ve Yolcu Beyanları:
  Gerektiğinde tanık beyanı olarak kullanılabilir.

---

5.2. Harcama ve Zarar Belgeleri

• Faturalar ve Ödeme Belgeleri:
  Acil onarım, kurtarma, liman ücreti, pilotaj, römorkaj, yakıt, yiyecek-içecek, güvenlik gibi masraflara ilişkin resmi belgeler.
  Faturaların hangi hizmete ait olduğu net biçimde yazılmalıdır.

• Kurtarma ve Yardım Sözleşmeleri:
  Eğer bir kurtarma şirketi ile anlaşma yapılmışsa (LOF – Lloyd’s Open Form gibi), bu sözleşme ve ödeme kayıtları.

• Tamir ve Onarım Raporları:
  Hasarın acil müdahale sonucu oluştuğunu veya önlendiğini belgeleyen tersane raporları.

---

5.3. Yükle İlgili Belgeler

• Konşimento (Bill of Lading) ve Navlun Sözleşmesi:
  Yükün kime ait olduğunu ve taşıma şartlarını gösterir. Bu belgeler olmadan yük sahiplerinden katkı payı talep edilemez.

• Yük Değer Beyanı:
  Yük sahibinin, taşınan malın değerini gösteren fatura veya beyanı. Paylaşım oranlarının hesaplanmasında esastır.

• Hasar Tespit Tutanağı:
  Denize atılan veya zarar gören yük için liman otoriteleri veya eksper tarafından düzenlenir.

---

5.4. Olayın Bağlantılı Belgeleri

• Haberleşme Kayıtları:
  Tehlike anında yapılan telsiz görüşmeleri, e-postalar, kaptanın donatanla yazışmaları.

• Fotoğraf ve Video Kayıtları:
  Tehlikenin boyutunu, yapılan müdahaleyi ve zararın niteliğini gösterir. Sigorta incelemelerinde güçlü delildir.

• Meteoroloji Raporları:
  Fırtına, kasırga gibi doğa olaylarında tehlikenin olağanüstülüğünü kanıtlar.

---

5.5. Hukuki Süreç Açısından Önemi

• İspat Yükü:
  Müşterek avarya talebinde bulunan taraf, fedakârlığın gerçekten ortak tehlikeyi bertaraf etmek amacıyla yapıldığını ispatla yükümlüdür.

• Sigorta Ödemesi:
  P&I ve yük sigortaları, ancak belgeler eksiksiz ise ödeme yapar. Eksik belge, hak kaybına yol açar.

• Paylaştırma Hesapları:
  Belgeler, hangi masrafların müşterek avarya kapsamında olduğunu ve katılımcıların ödeyeceği tutarı belirlemede esas alınır.

---

6. Hukuki Önemi

Müşterek avarya hükümleri, deniz ticaretinde risklerin adil paylaşılmasını sağlar.
Eğer bu hükümler olmasa, gemi ve yük sahipleri tehlike anında fedakârlık yapmaktan kaçınabilir, bu da tüm tarafların zararını artırabilir.

Ayrıca:

• Sigorta poliçelerinde müşterek avarya masraflarının karşılanması genellikle teminat altına alınır.

• Müşterek avarya düzenlemeleri, deniz taşımacılığında güveni ve işbirliğini güçlendirir.

---

7. Sonuç

Müşterek avarya, denizcilikte yüzlerce yıldır uygulanan, ortak tehlike karşısında ortak fedakârlık ilkesine dayalı bir kurumdur.
TTK hükümleri ve York – Antwerp Kuralları birlikte, hem milli hem uluslararası boyutta bu süreci düzenler.
Tarafların hak ve yükümlülüklerini bilmesi, özellikle yük sahipleri ve sigorta şirketleri açısından kritik önemdedir.

Gözdenur Turna