Müşterek Avaryanın Tanımı ve Unsurları: Deniz Ticaretinde Ortak Fedakârlık İlkesi

Deniz ticareti, yüzyıllardır uluslararası ticaretin ana taşıyıcı gücü olmuştur. Ancak deniz yoluyla yapılan taşımacılık, hava şartları, teknik arızalar, korsan saldırıları, çatma ve diğer beklenmedik riskler nedeniyle büyük tehlikeler barındırır.
Bu tehlikeler karşısında bazen gemi kaptanı, hem gemiyi hem yükü hem de navlunu kurtarmak amacıyla olağanüstü kararlar almak zorunda kalır.
Bu kararların sonucunda, gemi veya yükün bir kısmı feda edilebilir ya da olağanüstü harcamalar yapılabilir.

Hukukumuzda bu durum müşterek avarya olarak adlandırılır.
Bu kavram, hem Türk Ticaret Kanunu (TTK) hem de York–Antwerp Kuralları çerçevesinde düzenlenmiş ve uluslararası denizcilikte uzun yıllardır uygulanan bir kurumdur.

---

1. Müşterek Avaryanın Tanımı

TTK m.1272‘ye göre müşterek avarya:

“Gemi, yük ve navlun birlikte ortak bir tehlike ile karşı karşıya kaldığında, bu tehlikeyi bertaraf etmek amacıyla bilerek ve makul bir şekilde yapılan olağanüstü fedakârlıklar ve olağanüstü harcamalar müşterek avarya sayılır.”

Bu tanım bize üç temel kriteri verir:

1. Ortak Tehlike: Gemi, yük ve navlun aynı tehlikeye maruz kalmalıdır.

2. Bilinçli Fedakârlık veya Harcama: Tehlikeyi bertaraf etmek amacıyla kasıtlı şekilde yapılmalıdır.

3. Olağanüstülük: Normal sefer faaliyetlerinin dışında olmalıdır.

---

2. Müşterek Avaryanın Unsurları

Bir olayın müşterek avarya olarak kabul edilebilmesi için şu unsurların birlikte gerçekleşmesi gerekir.

---

2.1. Ortak Tehlike

• Gemi, taşınan yük ve navlun aynı anda gerçek, yakın ve ciddi bir tehlikeyle karşı karşıya olmalıdır.

• Tehlikenin sadece gemiyi veya sadece yükü ilgilendirmesi durumunda müşterek avarya hükümleri uygulanmaz.

• Örnek: Fırtına sırasında geminin alabora olma riski, hem gemi hem yük hem de navlun için ortak tehlikedir.

---

2.2. Bilinçli ve Kasıtlı Fedakârlık

• Yapılan işlem, tehlikeyi ortadan kaldırmak için bilinçli olarak yapılmalıdır.

• Fedakârlık, kazara veya rutin faaliyet sırasında meydana gelen zarardan farklıdır.

• Örnek: Batma tehlikesini önlemek amacıyla gemideki konteynerlerin bir kısmının denize atılması (jettison).

---

2.3. Olağanüstülük

• Alınan tedbir veya yapılan harcama, normal sefer faaliyetleri kapsamında olmamalıdır.

• Günlük bakım, yakıt ikmali veya rutin liman ücretleri olağanüstü sayılmaz.

• Örnek: Korsan saldırısından kaçmak için planlanan rotadan saparak güvenli limana sığınmak ve ek liman ücreti ödemek.

---

2.4. Tehlikeyi Bertaraf Etme Amacı

• Fedakârlık veya harcama, doğrudan tehlikeyi ortadan kaldırmayı hedeflemelidir.

• Tehlike tamamen ortadan kalkmasa bile, alınan önlem makul şekilde tehlikeyi azaltmışsa yine müşterek avarya kapsamına girer.

• Örnek: Gemide çıkan yangının söndürülmesi için ambarlara su basılması ve bu sırada malların zarar görmesi.

---

2.5. Makullük

• Alınan önlem, olay anındaki şartlara göre makul olmalıdır.

• Daha az riskli veya maliyetli çözüm varken aşırı ve gereksiz masraflara girilmesi makullük şartını ihlal eder.

• Makullük değerlendirmesi olay anındaki bilgiye göre yapılır; sonradan elde edilen bilgiler dikkate alınmaz.

---

3. Müşterek Avaryaya Örnek Olaylar

• Yükün denize atılması (Jettison): Fırtınada gemiyi hafifletmek için yükün bir kısmının atılması.

• Gemiye su basılması: Yangını söndürmek amacıyla ambarlara su verilmesi ve malların zarar görmesi.

• Rota değişikliği: Acil tamir için beklenmedik bir limana yönelmek.

• Korsan tehdidi: Yüksek güvenlik hizmeti alınması veya ekstra eskort gemisi kiralanması.

• Römorkaj: Kara oturmuş gemiyi kurtarmak için olağanüstü römorkaj ücreti ödenmesi.

---

4. Hukuki Düzenleme ve Uygulama

• Türk Hukuku: TTK m.1272–1285 müşterek avaryayı, şartlarını ve masraf paylaşımını düzenler.

• Uluslararası Uygulama: York–Antwerp Kuralları, özellikle uluslararası yük taşımalarında tercih edilir.

  • Hangi tür fedakârlık ve masrafların müşterek avarya sayılacağını detaylı listeler.

  • Masraf paylaşım yöntemlerini belirler.

---

5. Paylaşım Esası

Müşterek avarya masrafları ve zararları, gemi, yük ve navlun değerleri oranında paylaşılır.
Öncelikle tüm varlıkların değerleri belirlenir, ardından toplam değer üzerinden her bir tarafın katılım payı hesaplanır.

Örnek Hesaplama:

• Toplam değer: 10.000.000 TL

• Masraf: 1.000.000 TL

• Gemi değeri: %50 → 500.000 TL

• Yük değeri: %40 → 400.000 TL

• Navlun: %10 → 100.000 TL

---

6. Delil ve Belgelerin Önemi

Müşterek avarya talebinin kabulü için:

• Kaptan raporu (logbook)

• Müşterek avarya bildirimi

• Fatura ve ödeme belgeleri

• Yük konşimentoları

• Olay fotoğraf ve videoları
  bulunmalıdır. Eksik belge, paylaşım hakkını kaybettirebilir.

---

7. Sonuç

Müşterek avarya, deniz ticaretinde ortak tehlike karşısında ortak fedakârlık ilkesini hayata geçiren önemli bir hukuki kurumdur.
Unsurları tam olarak oluşmadan yapılan fedakârlıklar bu kapsamda değerlendirilemez.
Bu nedenle kaptanlar, donatanlar ve yük sahipleri, hem TTK hem de uluslararası kurallar çerçevesinde hareket etmeli, olay sonrası belgeleri eksiksiz toplamalıdır.