Münhasır Lisans Nedir?

Giriş: Münhasır Lisansın Stratejik Değeri ve Yanlış Kurgunun Riskleri

Münhasır lisans (exclusive license), fikrî ve sınai hak sahibinin belirli bir coğrafyada, belirli ürün/hizmet gruplarında ve belirli kullanım şekillerinde tek bir lisansiyere kullanım yetkisini tanıdığı; lisans verenin ve üçüncü kişilerin aynı kapsamda kullanımının sözleşmeyle dışlandığı bir lisans modelidir. Uygulamada markadan patente, endüstriyel tasarımdan yazılım ve veri tabanlarına, yayıncılıktan eğlence ve medya içeriklerine, hatta know-how ve iş modeli öğelerine kadar geniş bir alanda tercih edilir. Bu tercih, pazarı bölgelere ve kanallara göre işlevsel şekilde organize etmeye, kaliteyi ve fiyat disiplinini tek elden kontrol etmeye, yatırımcıya öngörülebilir ciro ve telif akışları yaratmaya hizmet eder. Ne var ki münhasır lisans, yanlış kurgulandığında rekabet hukuku riski, ifa güçlüğü, dava ehliyetinin zayıflaması, tescil/şerh eksiklikleri ve alt lisans zincirinde kontrol kaybı gibi ağır sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle sözleşme mimarisinde konu, kapsam, coğrafya, kanal, performans şartları, denetim, fesih ve tazmin mekanizmaları ayrıntılı ve somut şekilde tasarlanmalıdır.

1. Kavramsal Çerçeve: Münhasırlığı “Münhasır” Yapan Unsurlar

Münhasırlık; (i) hangi haklar, (ii) hangi ürün/versiyon, (iii) hangi kanal (B2B/B2C/e-ticaret/marketplace), (iv) hangi müşteri segmenti (kurumsal/kobi/tüketici), (v) hangi coğrafya (ülke/bölge/şehir), (vi) hangi süre ve (vii) hangi kalite kuralları çerçevesinde tek lisansiyere verildiğinin açıkça yazılmasını gerektirir. Aynı başlıklar, “tek lisans” (sole) veya “gayri-münhasır lisans” (non-exclusive) için de önemlidir; ancak münhasır lisansın tabiatı gereği belirsizlik toleransı düşüktür. Sözleşmede “lisans veren kendisi de kullanamaz” mı, yoksa “kullanabilir ancak üçüncü kişilere veremez” mi; “çevrim içi satışlar aktif-pasif satış ayrımıyla nasıl düzenlenecek”; “paralel ithalatla mücadele nasıl yapılacak”; “yurtdışı satışa zorunlu raporlama ve denetim nasıl uygulanacak” gibi noktalar tartışmasız biçimde yazılmalıdır. Aksi hâlde münhasırlığın fiilî değeri hızla erir.

2. Hukuki Dayanak: SMK – FSEK – TBK Üçgeni ve Yardımcı Mevzuat

Münhasır lisansın hukuki temeli; sınai haklar bakımından Sınai Mülkiyet Kanunu (SMK), eserler bakımından Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK), genel sözleşme mantığı bakımından Türk Borçlar Kanunu (TBK) hükümleri üzerine kuruludur. Marka, patent, faydalı model ve tasarım lisanslarının sicile şerhi/tescili, üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilirlik ve lisansiyerin tecavüz davası açma ehliyeti açısından önemlidir. Telif hakları bakımından ise yazılılık, hakların konu ve sınırlarının somutlaştırılması, kullanım şekillerinin ayrıntılı tanımı, süre ve bölge parametreleri belirleyicidir. Yardımcı mevzuat alanında rekabet hukuku (4054 sayılı Kanun ve ikincil düzenlemeler), kişisel verilerin korunması (KVKK), tüketici hukuku (özellikle seçici dağıtım ve garanti-iade süreçleri), vergi mevzuatı (stopaj, KDV, damga vergisi, uluslararası ödemelerde ÇVÖA) ile dış ticaret ve kamu ihale rejimi pratikte kritik rol oynar.

3. Münhasır Lisans – Gayri Münhasır Lisans – Tek (Sole) Lisans Ayrımı

Uygulamada sıkça karıştırılan ayrım şudur:

• Gayri-münhasır lisans: Lisans veren aynı hakkı başkalarına da verebilir; çoğu kez kendisi de kullanabilir.

• Tek (sole) lisans: Lisans veren kendisi kullanmaya devam eder ancak üçüncü kişilere aynı kapsamda lisans veremez.

• Münhasır lisans: Belirlenen kapsam içinde yalnızca lisansiyer kullanır; lisans verenin kullanımının yasaklandığı veya sınırlandığı modeldir.
  Bu ayrımların sözleşmede birer cümleyle değil, “kapsam-kanal-coğrafya-müşteri-süre-online satış” matrisinde vakıaya uygun ve ölçülebilir ifadelerle tanımlanması gerekir. Özellikle hibrit ürünlerde (örneğin hem fiziksel donanım hem gömülü yazılım içeren sistemlerde) yanlış dil, hak çatışması yaratır.

4. Sözleşme Mimarisinin Ana Hatları: “Grant of Rights”tan Feshe

4.1. Hakların Verilişi (Grant of Rights):
Hangi hakların verildiği (çoğaltma, temsil, yayma, umuma iletim, üretim, ithal-ihraç, satış, yeniden paketleme, işleme/uyarlama, yerelleştirme, entegrasyon), hangi ortam ve formatlarda kullanılabileceği (fiziksel medya, bulut, API, SDK, mobil mağaza), hangi kalite ve marka kullanım kurallarına tabi olduğu ayrıntılı yazılmalıdır. Yazılımda kaynak kodu erişimi sağlanmıyorsa escrow-depo düzeni, derlenmiş sürümün güncelleme döngüsü, güvenlik yamalarının SLA’si ve açık kaynak bileşen lisanslarının uyum taahhüdü açıkça yer almalıdır.

4.2. Coğrafî ve Kanal Sınırları:
Münhasırlık coğrafyası (Türkiye, EMEA, AB, küresel), kanal tipleri (perakende, e-ticaret, pazar yerleri, bayi ağı, kurumsal doğrudan satış), müşteri segmentleri (tüketici/KOBİ/kurumsal/toplu alım) ve fiyatlandırma çerçeveleri (tavsiye edilen yeniden satış fiyatı, indirim yetkileri, promosyon kuralları) net yazılmalıdır. Parçalı coğrafyanın seçici dağıtımla birlikte kurgulanması, pasif satış serbestîsi ve aktif satış kısıtlarının rekabet hukuku testine tabi tutulması gerekir.

4.3. Süre, Uzatma ve Performans Şartları:
Münhasırlığın ekonomik mantığı gereği, süre çoğu kez “performansla” bağlanır: minimum satış/ciro hedefleri, asgari telif eşiği (minimum guarantee—MG), belirli sayıda kurumsal sözleşme, belirli servis düzeyi göstergeleri (SLA) gibi kriterlerle otomatik uzatma veya münhasırlığın düşmesi düzenlenir. Bu kısımda açık ve ölçülebilir KPI’lar, raporlama ve bağımsız denetim hakkı önemlidir.

4.4. Alt Lisans ve Devretme:
Alt lisans verme, devir ve kontrol değişikliği (change of control) açık yetki ve koşullara bağlanmalıdır. Alt lisans alanların kalite, reklam ve marka kullanım kuralları, veri güvenliği ve raporlama yükümlülükleri esas lisansiyer düzeyinde tanımlanmalı; ihlalin müteselsil sorumluluktaki sonuçları yazılmalıdır.

4.5. Ücretlendirme, Raporlama ve Denetim:
Sabit lisans bedeli, kullanım başına ücret, ciro payı, kademeli oran, asgari garanti, en çok kayrılan müşteri (MFN) hükmü, döviz cinsi, kur koruması/endeksleme, vade ve temerrüt faizi, mahsup ve iade mekanizmaları yapıyı belirler. Raporlama sıklığı, veri alanları, bağımsız denetim hakkı, kayıt saklama süresi ve veri erişim formatı (ör. makinece okunabilir .csv/.xlsx) net yazılmalıdır.

4.6. Kalite Güvencesi, Marka Kullanımı ve Denetimler:
Ambalaj, görsel yönergeler, kampanya tasarımları, listelenen pazar yerleri, yetkili bayi sayısı, satış sonrası hizmet standardı, iade-garanti süreçleri ve “gizli müşteri” kontrol mekanizmaları sözleşme eki hâline getirilmelidir. Markanın itibarını zedeleyen içerik ve mecraların yasaklanması, yaptırım-düzeltici faaliyet (CAPA) çizelgesi ve tekrar ihlalde münhasırlığın kaldırılması gibi hükümler pratikte etkilidir.

4.7. Rekabet Etmeme, Bağlama ve Seçici Dağıtım:
Lisansiyerin rakip ürünleri satmama, belirli kategorilerde “bundling/tying” yasağı, zorunlu aksesuar/teknik servis şartlarının orantılılığı, yeniden satış fiyatı tavsiyelerinin hukuka uygun formülasyonu gibi başlıklar rekabet hukuku merceğiyle yazılmalıdır. Özellikle çevrim içi pasif satış serbestisi, seçici dağıtım sistemlerinde kritik bir denge unsurudur.

4.8. Gizlilik, Know-How, KVKK ve Bilgi Güvenliği:
Know-how transferinin kapsamı, eğitim takvimi, dokümantasyon standardı, gizlilik dereceleri, kişisel veri işleme/aktarım belgeleri, alt işleyen onay prosedürü, veri ihlali bildirimi süreleri ve siber güvenlik kontrolleri (ör. ISO/IEC 27001 uyumu, penetrasyon testleri) lisansın değerini korur.

4.9. Fesih, Askıya Alma ve Sonrası Yükümlülükler:
İhlal, ödeme gecikmesi, iflas/konkordato, lisans ve ruhsat kaybı, kontrol değişikliği, kalite standardı ihlali gibi hâllerde fesih ve/veya askıya alma mekanizması net olmalı; sonrasında stok tasfiyesi (sell-off), markasızlaştırma, geri çağırma (recall) ve müşteri bilgilendirmesi planı baştan yazılmalıdır.

5. Tescil ve Şerh Rejimi: Üçüncü Kişilere Karşı Etki ve Dava Ehliyeti

Sınai haklarda lisansın sicile şerhi/tescili, lisansın üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilmesini, devralanların yükümlülükten kaçınmamasını ve münhasır lisansiyerin tecavüz davası açma ehliyetini güçlendirir. Uygulamada münhasır lisansiyere açık dava yetkisi tanınır; hatta lisans verenle birlikte veya tek başına hareket edebilme usulü düzenlenir. Tescilsiz münhasır lisans, iyi niyetli üçüncü kişilere karşı kuvvetini kaybedebilir; bu nedenle sözleşme yapıldıktan sonra gecikmeksizin başvuru yapılması, “tescil tamamlanana kadar geçici kullanım rejimi” hükümleriyle desteklenmelidir. Telif eserleri bakımından yazılılık ve kapsam somutluğu; eser sahibinin manevi haklarına saygı; işleme/uyarlama ve yerelleştirme yetkilerinin açık yazılması önem taşır.

6. Rekabet Hukuku Perspektifi: Münhasırlığın Meşruiyet Sınırı

Münhasırlık doğası gereği dışlayıcıdır; bunun rekabet hukukundaki eşiği pazar payı, süre, kapsam ve etkinlik savunusuyla belirlenir. Alan ve müşteri tahsisleri, pasif satış kısıtlamaları, bağlama/bundle, yeniden satış fiyatının sabitlenmesi gibi hususlar titizlikle kalibre edilmelidir. Seçici dağıtım modellerinde kalite kriterlerinin objektif, şeffaf ve ayrımcı olmayan yapıda olması; çevrim içi platformlara erişimde gereksiz dışlama yapılmaması gerekir. Sağlam bir analiz, münhasırlığın inovasyonu teşvik ettiği, kaliteyi standardize ettiği ve satış sonrası deneyimi iyileştirdiği ölçüde makul kabul edilebileceğini; aksi hâlde ağır yaptırımlara konu olabileceğini göz önünde tutar.

7. Vergi ve Finansal Boyut: Telif Akışlarının Muhasebesi

Lisans bedelleri, KDV, stopaj, damga vergisi ve uluslararası ödemelerde çifte vergilendirmeyi önleme anlaşmalarına göre değerlendirilir. Yurt dışına yapılan royaltilerde kaynakta kesinti, sözleşmede karşı tarafın mukimlik belgesi ve yararlanılan ÇVÖA hükümlerinin açıkça anılması ilerideki vergi incelemelerinde kritik önem taşır. Asgari garanti (MG), ön ödeme (advance), satışa dayalı değişken telif ve iade/iskonto mekanizmalarının finansal raporlaması, bağımsız denetim ve mutabakat süreçleri sözleşmede tablo/ekler hâlinde yapılandırılmalıdır.

8. Sektörel Uygulamalar: Yazılım, İlaç, Medya, Franchise ve Spor

Yazılım/SAAS: Sürüm yönetimi, güvenlik yamaları, uptime/SLA, veri taşınabilirliği, API oran sınırlamaları, açık kaynak bileşen lisans uyumu, escrow ve denetim logları öne çıkar.
İlaç ve Medikal Cihaz: Ruhsat/geri ödeme süreçleri, farmakovijilans, kalite yönetimi, zorunlu yerelleştirme ve sarf malzemeleri tedarik zinciri kurallarıyla birlikte yürür.
Medya/Eğlence/Yayıncılık: Bölgesel haklar, pencereler (theatrical/TVOD/SVOD/AVOD), dil/altyazı/dublaj, yıldız oyuncu/yaratıcı kadro kısıtları ve reklam-sponsorluk bütünleşmesi söz konusudur.
Franchise/Perakende: Markanın seçici dağıtım kuralları, mağaza tasarımı, malzeme tedarik zinciri, stok devir hızları, eğitim ve denetim döngüsü ile birlikte kurgulanır.
Spor ve e-Spor: Yayın ve sponsorluk hakları, oyuncu imaj kullanımı, lig ve federasyon kuralları, fikstür ve veri hakları ile bir arada değerlendirilir.

9. Uluslararası Boyut: Hukuk Seçimi, Tahkim ve Yabancı Unsur

Münhasır lisans, sınır aşan kullanımları sıklıkla kapsar. Bu nedenle hukuk seçimi, uyuşmazlık çözüm yeri ve dili, delil elde etme (discovery) sınırları, geçici hukuki koruma önlemlerinin hangi mahkemeden nasıl isteneceği önceden kararlaştırılmalıdır. Delil muhafazası, eser/hak tescillerinin farklı ülke rejimlerinde nasıl yürütüleceği ve icra-tenfiz rotası karmaşıklığın temel kaynağıdır. Taraflar, tahkim şartını lisansın acil ihlallerinde mahkemeye başvuru istisnasıyla (anti-suit istisnaları, ihtiyati tedbir yetkisi) dengeler.

10. Temerrüt, Mücbir Sebep ve Kontrol Değişikliği

Temerrüt hükümleri; ödeme gecikmeleri, raporlamanın eksikliği, kalite sapması ve marka kullanım ihlallerini ayrı ayrı ele almalı; cure period ve tekrar ihlalde otomatik münhasırlık kaldırma gibi net sonuçlar bağlamalıdır. Mücbir sebep rejimi; tedarik zinciri kırılmaları, regülasyon değişiklikleri ve siber saldırılar gibi çağdaş riskleri kapsayacak şekilde güncellenmelidir. Kontrol değişikliği hükmü, lisansın stratejik bütünlüğünü korur: rakip tarafından devralma hâlinde fesih/askı veya münhasırlığın non-exclusive’e dönüşmesi gibi opsiyonlar tanımlanabilir.

11. Uyuşmazlık Yönetimi: İhlal, Tecavüz, Delil ve Tazmin

Münhasır lisansiyer için en kritik mesele, dava açma ehliyeti ve delil güvencesidir. Sözleşme, lisansiyere doğrudan veya lisans verenle birlikte tecavüz davaları açma, delil tespiti talep etme ve acil tedbir girişimlerinde bulunma yetkisini açık yazar. Denetim ve raporlama hükümleri, zararın hesaplanmasında güvenilir veri sağlar. Cezaî şartın ölçülülüğü, zarar yerine geçip geçmediği, kumulatif uygulanıp uygulanamayacağı ve üst sınırı gibi konular baştan kurgulanmalıdır. Ayrıca, sahtecilik/kaçakçılık ve paralel ithalatla mücadele stratejileri—gümrük gözetimi, marka koruma programları, çevrim içi platform bildirim protokolleri—sözleşme dışı politika belgeleriyle desteklenmelidir.

12. KVKK ve Veri Ekosistemi: Sahiplik Yanılsamasından Kaçınmak

Lisans, verinin “mülkiyetini” değil, kullanma yetkisini konu eder. Kişisel veriler söz konusu olduğunda tarafların veri sorumlusu/işleyen rolü, işleme şartları, aydınlatma-rıza mekanizmaları, yurtdışı aktarım rejimi, alt işleyen onayları, anonimleştirme ve saklama-imha politikaları ayrıntılı yazılmalıdır. Uygulamada veri taşınabilirliği ve hesap verilebilirlik (accountability) yükümlülükleri, lisansın ekonomik değerini doğrudan etkiler.

13. Sözleşme Ekleri: Uygulamada Fark Yaratan Belgeler

Başarılı bir münhasır lisansın “gizli kahramanları” eklerdir:

• Teknik Şartname ve Yol Haritası: Sürüm planları, entegrasyon takvimi, teknik destek paketi.

• Marka/Reklam Kılavuzu: Logo, ambalaj, vitrin ve dijital mecralar için stil rehberi.

• Kalite ve Denetim Planı: Saha denetimleri, gizli müşteri, düzeltici faaliyet akışı.

• Raporlama Şablonları: Satış, stok, iade, kampanya, servis ve veri log formatları.

• Fiyatlandırma ve Promosyon İlkeleri: İndirim-kampanya kuralları ve onay mekanizması.

• Güvenlik ve KVKK Uyum Matrisleri: Teknik ve idari tedbir listeleri, olay yönetim prosedürü.

• Uyuşmazlık ve Delil Yönetimi Prosedürü: İhtiyati tedbir, delil tespiti, dijital delil zinciri.

14. M&A, İflas ve Sözleşmenin Devri: Yaşam Döngüsü Yönetimi

Münhasır lisans, şirket satın almalarında çekirdek varlıklar arasında yer alır. Due diligence’ta lisansın devredilebilirliği, alt lisans haklarının akıbeti, tescil/şerh durumu, ihlal davaları ve üçüncü kişi itirazları, royalty defterleri, vergi incelemeleri, rekabet hukuku yazışmaları incelenir. İflas/konkordato hâlinde lisansın kaderi, karşı edimin ifası ve iptal davaları bakımından dikkatle analiz edilir. Kontrollü devrin koşulları, rekabet hassasiyetleri gözetilerek belirlenmelidir.

15. Saha Hataları ve Riskleri: Pratikte En Sık Görülen Problemler

• Belirsiz Grant of Rights: “Tüm haklar” gibi muğlak ifadeler, özellikle telif ve yazılımda ihtilaf doğurur.

• Tescil/Şerh İhmalı: Sınai hak lisanslarında tescil gecikmesi, üçüncü kişilere karşı ileri sürmeyi zayıflatır.

• Rekabet Riski: Aşırı geniş coğrafya ve süre, pasif satışların yasaklanması, online satışta gereksiz kısıtlamalar yaptırıma yol açabilir.

• Denetim Boşluğu: Raporlama ve bağımsız denetim hakkı olmayan yapılarda royalty kaybı kaçınılmazdır.

• KVKK Uyumsuzluğu: Alt işleyenler ve yurtdışı aktarım zincirinde açık yetki ve sözleşmesel tedbir eksikliği risk doğurur.

• Escrow Eksikliği: Kaynak kod erişimi ve kritik bağımlılıkların teminat altına alınmaması, hizmet sürekliliğini tehlikeye atar.

• Fesih Sonrası Kaos: Sell-off, markasızlaştırma, geri çağırma ve müşteri bilgilendirmesi planı yoksa itibar hasarı büyür.

Sonuç: Münhasırlığın Ekonomik Faydasını Hukuki Güvenceyle Buluşturmak

Münhasır lisans, pazarı derli toplu idare etme ve yatırımın geri dönüşünü hızlandırma potansiyeli yüksek bir araçtır. Ancak bu potansiyel, yalnızca hukuki mimari eksiksiz kurulduğunda ortaya çıkar. Hakların somut ve ölçülebilir tanımı, coğrafya-kanal-segment matrisinin açık yazımı, performans ve kalite şartlarının KPI’larla desteklenmesi, tescil/şerh ile dava ehliyetinin güçlendirilmesi, rekabet uyumunun titizlikle kalibre edilmesi, vergi-finans-KVKK ekosisteminin sözleşme ekleriyle birlikte yönetilmesi ve fesih sonrası düzenin baştan planlanması—tüm bunlar bir araya geldiğinde münhasırlığın değeri kalıcı hâle gelir. Doğru kurguda münhasır lisans, hak sahibine marka ve teknoloji yönetiminde kontrol; lisansiyere ise yatırımını koruyacak, sürdürülebilir ve denetlenebilir bir pazar avantajı sağlar.