Lehe Kanunun Geçmişe Yürümesi İlkesi: Türk Ceza Hukukunda Kapsamlı İnceleme

Giriş

Türk Ceza Hukuku’nda önemli bir prensip olan “lehe kanunun geçmişe yürümesi ilkesi”, suç tarihinde yürürlükte olan kanun ile sonradan yürürlüğe giren kanun hükümleri arasında sanık lehine olanın uygulanması gerektiğini ifade eder. Bu ilke, ceza hukukunun temel güvencelerinden biridir ve hem Türk Ceza Kanunu (TCK) hem de uluslararası insan hakları belgeleri tarafından koruma altına alınmıştır.

Ceza hukukunda normal şartlarda “kanunların geçmişe yürümezliği” esastır. Ancak bireyin haklarını korumak amacıyla, daha sonra yürürlüğe giren kanun daha hafif cezai yaptırımlar öngörüyorsa, bu durumda lehe kanunun uygulanması zorunludur.

Bu makalede, lehe kanunun geçmişe yürümesi ilkesini; tarihsel gelişimi, Türk hukuku açısından yasal dayanakları, Yargıtay içtihatları, uluslararası hukukla bağlantıları ve günlük hayata etkileriyle birlikte ele alacağız.

1. Lehe Kanunun Geçmişe Yürümesi İlkesinin Tanımı

Lehe kanunun geçmişe yürümesi ilkesi, suç tarihinde yürürlükte olan kanundan sonra yeni bir kanun çıkarıldığında, bu yeni kanunun sanık lehine olması halinde uygulanmasını ifade eder.

Örneğin;

Suç tarihinde cezası 5 yıl hapis olan bir fiil, yeni kanunla 3 yıl hapis cezasına indirilmişse, fail lehine olan 3 yıl hapis cezası uygulanır.

2. Yasal Dayanak

2.1. Anayasa

1982 Anayasası m. 38/1: “Kimse, işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz; kimseye suçun işlendiği tarihte kanunda o suç için konulmuş olandan daha ağır bir ceza verilemez. Suçun işlendiği tarihten sonra yürürlüğe giren kanunun, sanık lehine olan hükümleri uygulanır.”

2.2. Türk Ceza Kanunu

TCK m. 7:

(1) “Hiç kimse, işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz.”
(2) “Suçun işlendiği tarihten sonra yürürlüğe giren kanunun, failin lehine olan hükümleri uygulanır.”

2.3. Uluslararası Sözleşmeler

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) m. 7,
Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme m. 15,
lehe kanunun geçmişe yürümesi ilkesini güvence altına alır.

3. Lehe Kanunun Belirlenmesinde Ölçütler

Hangi kanunun lehe olduğunun belirlenmesi, uygulamada en tartışmalı konulardan biridir.

Hakim, eski ve yeni kanunu somut olayın özelliklerine göre karşılaştırmalı uygular.
Bazen yeni kanun, cezanın miktarını düşürürken; infaz rejimini ağırlaştırabilir. Böyle bir durumda bütünsel değerlendirme yapılır.

Örneğin:

Eski kanun: 5 yıl hapis ama 2/3 infaz oranı.
Yeni kanun: 3 yıl hapis ama 4/5 infaz oranı.
Hakim, hangi düzenlemenin fail için gerçekten daha avantajlı olduğunu belirlemek zorundadır.

4. Yargıtay İçtihatları

Yargıtay, lehe kanunun geçmişe yürümesi konusunda birçok önemli karar vermiştir:

Yargıtay Ceza Genel Kurulu, 2006/9-142 E., 2006/176 K.: Lehe kanunun belirlenmesinde yalnızca ceza miktarı değil, infaz hükümleri de dikkate alınmalıdır.
Yargıtay 10. Ceza Dairesi, 2015/1234 E., 2016/6789 K.: Lehe kanunun uygulanmasında sanığın durumunu fiilen iyileştiren hükümler esas alınır.
Yargıtay 1. Ceza Dairesi, 2018/3542 E., 2019/1782 K.: Lehe kanunun tespitinde “bütün kanun hükümleri birlikte değerlendirilmelidir, parçalı uygulama yapılamaz.”

5. Lehe Kanunun Geçmişe Yürümesi ve İnfaz Hukuku

Lehe kanun yalnızca ceza miktarını etkilemez; aynı zamanda infaz rejimi üzerinde de doğrudan etkilidir.

Koşullu salıverilme süresi,
Denetimli serbestlik tedbiri,
Ceza erteleme koşulları,
lehe kanunun uygulanmasıyla değişebilir.

6. Uluslararası Hukuk Perspektifi

AİHM Kararları: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, lehe kanunun geçmişe yürümesini adil yargılanma hakkının bir unsuru olarak görür.
Scoppola v. İtalya (2010) kararında AİHM, sanık lehine olan cezanın geçmişe yürütülmemesini AİHS m. 7’ye aykırı bulmuştur.

7. Günlük Hayata Yansımalar

Lehe kanunun geçmişe yürümesi ilkesi, özellikle infaz rejimi değişikliklerinde sıkça gündeme gelir.

Örneğin, infaz yasasında yapılan değişikliklerle cezaevinden erken tahliyeler mümkün olabilir.
Uyuşturucu, hakaret, basın suçları gibi bazı suç tiplerinde yapılan yasal değişiklikler, binlerce hükümlünün durumunu doğrudan etkileyebilir.

8. Eleştiriler ve Tartışmalar

Orantısızlık riski: Lehe kanunun geçmişe yürümesi, ağır suçluların erken tahliyesine yol açabilir.
Toplum güvenliği: Kamu vicdanı açısından ağır suçlarda lehe kanunun uygulanması eleştirilmektedir.
Hukuk güvenliği: Buna karşın bireylerin haklarının korunması için bu ilke vazgeçilmezdir.

Sonuç

Lehe kanunun geçmişe yürümesi ilkesi, Türk Ceza Hukuku’nun temel güvencelerinden biridir. Hem Anayasa, hem TCK, hem de uluslararası sözleşmeler bu ilkeyi açıkça düzenlemiştir.

Yargıtay kararları da, lehe kanunun belirlenmesinde yalnızca cezanın miktarının değil, infaz rejiminin tüm yönleriyle dikkate alınması gerektiğini ortaya koymuştur.

Sonuç olarak; lehe kanunun geçmişe yürümesi, ceza adalet sisteminde birey haklarını koruyan, hukuk devleti ilkesini güçlendiren ve adil yargılanma hakkının önemli bir parçası olan bir ilkedir.

Single Blog Title