Kurumsal Tahkim vs Ad Hoc Tahkim: Avantajlar ve Dezavantajlar

1. Giriş

Tahkim, tarafların kendi iradeleriyle yargı yetkisini kamu organları yerine özel kişilere devrettikleri, mahkeme dışı bir uyuşmazlık çözüm yöntemidir. Uluslararası ticaret, yatırım ve mühendislik projeleri gibi alanlarda yargının hantallığına alternatif arayan taraflar, hız, gizlilik ve esneklik gibi avantajlar sebebiyle tahkimi tercih etmektedir. Ancak tahkim kendi içinde ikiye ayrılır: kurumsal tahkim ve ad hoc tahkim.

Her iki sistemin işleyiş biçimi, avantajları ve dezavantajları hem teorik düzeyde hem de uygulamada ciddi farklar arz etmektedir. Bu yazıda, kurumsal tahkim ile ad hoc tahkimin kapsamlı karşılaştırması yapılacak, özellikle uluslararası pratikte hangi durumlarda hangi modelin tercih edilmesi gerektiği ele alınacaktır.

2. Kurumsal Tahkim Nedir?

Kurumsal tahkim, taraflar arasındaki tahkim sözleşmesiyle belirlenen ve bir tahkim kurumunun yönetiminde yürütülen tahkim türüdür. Bu kurumlar tahkim yargılamasını belirli iç yönetmelik ve kurallar çerçevesinde düzenler, hakem atama süreci, yazışmalar, takvimlendirme ve icra gibi idari işlemleri denetler.

Örnek Tahkim Kurumları:

• ICC (International Chamber of Commerce) – Paris
• LCIA (London Court of International Arbitration) – Londra
• SIAC (Singapore International Arbitration Centre) – Singapur
• ICSID (International Centre for Settlement of Investment Disputes) – Washington
• ISTAC (İstanbul Tahkim Merkezi) – Türkiye

Bu kurumlar, kendi tahkim kurallarını yayımlar ve uyuşmazlıkların bu kurallara göre çözümünü sağlar.

3. Ad Hoc Tahkim Nedir?

Ad hoc tahkim, herhangi bir kurumsal çerçeveye bağlı kalmadan, tarafların tahkim sürecini kendilerinin düzenlediği tahkim türüdür. Taraflar, yargılama kurallarını, hakemleri, süreleri ve usulleri bizzat belirler. Uyuşmazlığın çözüm süreci, tahkim sözleşmesinde yazan şartlara veya taraflarca daha sonra kabul edilen kurallara göre işler.

En sık başvurulan genel kurallardan biri UNCITRAL Tahkim Kurallarıdır. Bu kurallar bir kurum tarafından uygulanmaz ancak taraflara rehberlik eder.

4. Kurumsal Tahkimin Avantajları

4.1. Kurumsal Destek ve Denetim

Taraflar ve hakemler arasında çıkabilecek usule ilişkin ihtilaflarda tahkim kurumu ara bulucu rol oynar. Bu destek özellikle tecrübesiz taraflar için büyük kolaylık sağlar.

4.2. Hazır Usul Kuralları

Hakem ataması, süreler, duruşma yönetimi gibi konularda kurumsal kurallar açık ve belirgindir. Belirsizlik azdır.

4.3. Zorlayıcı Güç ve Etkinlik

Kurumsal tahkim, hakemlerin yetersizliği veya süreci kötüye kullanma durumlarında müdahale ederek süreci güvence altına alır.

4.4. Saygınlık ve Uluslararası Tanınırlık

ICC, SIAC gibi merkezlerin verdiği kararlar tarafsızlık ve etkinlik bakımından dünya çapında kabul görmektedir. Tenfiz süreçlerinde avantaj sağlar.

5. Kurumsal Tahkimin Dezavantajları

5.1. Yüksek Maliyet

Kurum hizmetleri ve kayıt ücretleri, hakem ücretine ek olarak ödenir. Bazı durumlarda bu maliyet oldukça yüksektir (özellikle ICC).

5.2. Esneklik Sınırlaması

Kurallar önceden belirlenmiştir; taraflar bazı hususlarda kendi isteklerine göre değişiklik yapamaz.

6. Ad Hoc Tahkimin Avantajları

6.1. Esneklik

Taraflar, kendi kurallarını ve uygulamalarını serbestçe belirleyebilir. Süreç tamamen taraf iradesine dayalıdır.

6.2. Düşük Maliyet

Kurumsal hizmet bedeli olmadığından, sadece hakem ücretleri ve temel yargılama giderleri söz konusudur. Özellikle küçük ölçekli uyuşmazlıklarda tercih edilir.

6.3. Mahremiyetin Artması

Taraflar arasında doğrudan iletişim kurulduğu için daha kapalı bir yargılama yürütülebilir. Bilgi sızma riski düşer.

7. Ad Hoc Tahkimin Dezavantajları

7.1. Usul Belirsizliği

Hakem atanmazsa veya taraflar anlaşamazsa süreç baştan sekteye uğrar. Herhangi bir “hakem atama kurulu” yoktur.

7.2. Taraflardan Birinin Süreci Sabote Etmesi

Kurumun denetimi olmadığından taraflardan biri yargılamayı uzatabilir veya keyfi davranabilir.

7.3. Tecrübe Gerektirir

Tarafların ya da vekillerin tahkime hâkim olması gerekir. Aksi takdirde sürecin yönetimi zorlaşır.

8. Karşılaştırmalı Örnek: ICC vs UNCITRAL

Özellik	Kurumsal Tahkim (ICC)	Ad Hoc Tahkim (UNCITRAL)
Hakem Atama	Kurum tarafından	Taraflar veya mahkeme
Kurallar	Standartlaştırılmış	Taraflar belirler
Maliyet	Görece yüksek	Görece düşük
Esneklik	Orta	Yüksek
Denetim ve Süreç Güvencesi	Yüksek	Düşük
Kullanım Alanı	Ticari, yatırım	Özellikle devletler arası, enerji

9. Türkiye’de Tahkim Uygulaması

Türk hukukunda tahkim hem 6100 sayılı HMK’da hem de 4686 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanunu’nda düzenlenmiştir. Türkiye’deki en bilinen kurumsal tahkim merkezleri:

• İstanbul Tahkim Merkezi (ISTAC)
• Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Tahkim Divanı

Ad hoc tahkim ise daha çok inşaat ve yatırım projelerinde yerli-yabancı ortaklıklar arasında görülmektedir. Türk yargısı, hem kurumsal hem ad hoc tahkim kararlarını, New York Sözleşmesi kapsamında tanımakta ve tenfiz etmektedir.

10. Sonuç ve Değerlendirme

Kurumsal ve ad hoc tahkim arasında tercih yapılırken uyuşmazlığın doğası, tarafların deneyimi, beklentileri, bütçeleri ve yargılamanın süresi dikkate alınmalıdır. Kurumsal tahkim, özellikle yüksek meblağlı, teknik ve uzun sürebilecek ihtilaflarda; ad hoc tahkim ise düşük maliyetli, daha sade uyuşmazlıklarda tercih edilmelidir.

Her iki modelin de başarılı işlemesi için sözleşmelere doğru tahkim klozlarının eklenmesi, uygulanacak kuralların netleştirilmesi ve tahkim iradesinin açık şekilde ortaya konması şarttır. Özellikle uluslararası işlemlerde, tahkimin etkin kullanımı için tarafların önleyici uzman bir avukattan yararlanmaları önerilir.

Stj.Öğr.Esmanur AKTAŞ