Kıymetli Evrakta Soyutluk İlkesinin İstisnaları

---

1. Giriş

Kıymetli evrak, ticari hayatın en önemli araçlarından biri olup, ekonomik işlevini büyük ölçüde mücerretlik (soyutluk) ilkesi sayesinde yerine getirir. Bu ilkeye göre, kıymetli evrak borcu, temel borç ilişkisinden bağımsızdır. Bir başka deyişle, senedin varlığı ve geçerliliği, senedin düzenlenmesine neden olan hukuki ilişkinin varlığına veya geçerliliğine bağlı değildir.

Ancak bu soyutluk mutlak değildir. İstisnalar sayesinde hem borçlu tarafın korunması hem de kötüye kullanımların önlenmesi sağlanır. İşte bu makale, kıymetli evrakta soyutluk ilkesinin istisnalarını, doktrin, Yargıtay kararları ve uygulamadaki yansımalarıyla birlikte ele almaktadır.

---

2. Soyutluk İlkesinin Hukuki Dayanağı

2.1. Tanım

Soyutluk ilkesi, kıymetli evrakın temel borç ilişkisinden bağımsız olduğunu ifade eder. Örneğin, bir satım sözleşmesi nedeniyle düzenlenen bono, satım sözleşmesinin geçersizliği ileri sürülse bile iyi niyetli hamile karşı geçerliliğini korur.

2.2. Amacı

• Tedavülün hızını artırmak

• İyi niyetli üçüncü kişilerin korunmasını sağlamak

• Ticari güveni tesis etmek

2.3. Sınırları

Soyutluk ilkesi sınırsız değildir; kötüye kullanımı önlemek için istisnalar geliştirilmiştir.

---

3. Soyutluk İlkesinin İstisnaları

3.1. Mutlak Def’iler

Mutlak def’iler, herkese karşı ileri sürülebilen ve soyutluğu aşan savunmalardır.

• Senedin zorunlu unsurlarının eksikliği (TTK m. 776, 777)

• İmzanın sahte veya yetkisiz olması

• Borçlunun ehliyetsizliği

• Senedin konusunun hukuka veya ahlaka aykırı olması

Bu hâllerde senet, soyutluk perdesi arkasına saklanamaz.

---

3.2. İlk Lehtara Karşı Kişisel Def’iler

Soyutluk, özellikle sonraki iyi niyetli hamilin korunması amacını güder. Ancak düzenleyen ile ilk lehtar arasındaki ilişkide, temel ilişkiye dayalı kişisel def’iler ileri sürülebilir.
Örneğin: Mal teslim edilmemişse, ayıplıysa veya karşı edim ifa edilmemişse, düzenleyen bu hususları ilk lehtara karşı savunma olarak kullanabilir.

---

3.3. Kötü Niyetli veya Ağır Kusurlu Hamile Karşı Def’iler

Hamilin kötü niyetli olması veya ağır kusur içinde bulunması hâlinde, kişisel def’iler ona karşı da ileri sürülebilir.

• Hamilin, senedin teminat için verildiğini bilerek devralması

• Olağan dışı bir bedelle devralması

• Bariz sahtecilik unsurlarına rağmen senedi kabul etmesi

Yargıtay kararlarında, “açıkça görülebilecek nitelikte aykırılık” hâllerinde iyi niyetin korunmayacağı vurgulanmıştır.

---

3.4. Teminat Senetleri

Uygulamada en çok tartışılan alanlardan biri teminat bonolarıdır. Teminat amacıyla düzenlenen senetlerde, şartlar gerçekleşmeden hamilin senedi icraya koyması hâlinde borçlu, bu durumu savunma olarak ileri sürebilir.

---

3.5. Bedelsizlik ve İfa Savunmaları

Bedelsiz olarak düzenlenen veya bedeli ödenmiş bonolarda, düzenleyen borçlu, temel ilişkiye dayanarak def’i ileri sürebilir. Bu özellikle ilk lehtar veya kötü niyetli hamil açısından geçerlidir.

---

3.6. Tüzel Kişilerde Yetkisiz Temsil

Şirketi temsile yetkili olmayan kişilerce atılan imzalar, soyutluk ilkesini bertaraf eder. Böyle bir durumda borç doğmaz; hamilin iyi niyeti de korunmaz.

---

3.7. Senedin İptali veya İadesi

Senet, borcun ifasından sonra iade edilmemişse veya iptal edilmesi gerekirken piyasada dolaşıyorsa, borçlu buna dayanarak def’i ileri sürebilir.

---

4. Günümüzde Soyutluk İlkesinin İşlevi ve İstisnaların Önemi

5.1. Ticari Güven ve Risk Dengesi

Soyutluk, piyasada güveni artırırken; istisnalar borçlunun haksız yükümlülük altına girmesini engeller.

5.2. Dijitalleşme ve Elektronik Kıymetli Evrak

Elektronik bono ve çek uygulamaları, soyutluk ilkesini dijital dünyada da geçerli kılmakta; ancak istisnalar (özellikle kötü niyetli kullanım) yine uygulanmaktadır.

5.3. Kripto Varlıklar ve Tokenizasyon

Blok zincir teknolojisiyle tokenlaştırılmış senetlerde, soyutluk ilkesinin nasıl işleyeceği tartışma konusudur. Burada da kötü niyet–iyi niyet ayrımı gündeme gelmektedir.

---

5. Sonuç ve Değerlendirme

Kıymetli evrakta soyutluk ilkesi, ticari hayatın vazgeçilmezidir; ancak istisnalar sayesinde denge sağlanır.

• Mutlak def’iler → herkes için bağlayıcıdır.

• Kişisel def’iler → ilk lehtara ve kötü niyetli hamile karşı geçerlidir.

• Teminat senetleri, bedelsizlik, ifa gibi alanlar → istisnaların en sık uygulandığı alanlardır.

Öneriler:

• Teminat bonolarında yasal çerçevenin netleştirilmesi

• Elektronik kıymetli evrakta kötüye kullanımları önleyici düzenlemelerin artırılması

• Yargı kararlarında öngörülebilirliğin güçlendirilmesi