Kıymetli Evrakın Unsurları ve Türk Ticaret Kanunu’ndaki Düzenlemeler
Kıymetli Evrakın Unsurları ve Türk Ticaret Kanunu’ndaki Düzenlemeler
Giriş
Ticaret hayatında güven, hız ve devredilebilirlik en temel ilkelerdendir. Bu ilkelerin hayata geçirilmesi için en önemli hukuki araçlardan biri kıymetli evrak kurumudur. Kıymetli evrak, modern ticaretin gelişimiyle birlikte borç ilişkilerini yazılı, güvenilir ve devredilebilir bir forma dönüştürmüş; ekonomik ilişkilerde hem alacaklının korunmasını hem de ticaretin kolaylaştırılmasını sağlamıştır.
Türk Ticaret Kanunu (TTK), kıymetli evrakı ayrıntılı biçimde düzenleyerek hem şekil şartlarını hem de tarafların hak ve yükümlülüklerini ortaya koymuştur. Bu kapsamda kıymetli evrakın unsurları, türleri, iptal davası süreci, Yargıtay içtihatları ve dijitalleşme bağlamındaki gelişmeler ele alınmalıdır.
I. Kıymetli Evrak Kavramı ve Hukuki Niteliği
1. Tanım
TTK m.645 kıymetli evrakı şöyle tanımlar:
“Bir hakkın senede öyle bağlı olduğu belgelerdir ki, o hak senetsiz dermeyan olunamadığı gibi başkasına da devredilemez.”
Bu tanım, kıymetli evrakın üç temel özelliğini ortaya koyar:
- Hakkın senede bağlanması,
- Hakkın senetsiz ileri sürülememesi,
- Hakkın senetten ayrı devredilememesi.
2. Hukuki Nitelik
Kıymetli evrakın hukuki niteliği sadece ispat aracı olmamasıdır. Kıymetli evrak, hakkın kendisini teşkil eder. Örneğin bono, alacak hakkının yazılı belgesi değil, bizzat alacak hakkının kendisidir. Bu nedenle senet olmadan hak ileri sürülemez.
II. Kıymetli Evrakın Unsurları
1. Maddi Unsur: Senet
- Yazılı bir senedin bulunması zorunludur.
- Zorunlu şekil şartlarına uyulmadığında kıymetli evrak geçersiz olur.
- Örneğin TTK m.776’da bononun zorunlu unsurları tek tek sayılmıştır.
Yargıtay 11. HD, 2017/4358 E., 2019/2211 K.: Bonoda düzenleyenin imzası bulunmadığı durumda kıymetli evrak niteliği yoktur.
2. İrade Unsuru
- Kıymetli evrak tarafların serbest iradesiyle düzenlenmelidir.
- Hata, hile veya cebir gibi irade sakatlıkları senedin geçerliliğini tartışmalı hale getirir.
3. Hak Unsuru
- Kıymetli evrak mutlaka bağımsız ve devredilebilir bir hak içermelidir.
- Bu hak alacak hakkı (bono), ödeme emri (poliçe), ortaklık hakkı (hisse senedi) olabilir.
4. Bağlılık Unsuru
- Hakkın senetten ayrı ileri sürülememesi en temel unsurdur.
- Senedin kaybolması halinde hak sahibi iptal davası açmak zorundadır.
III. Türk Ticaret Kanunu’nda Kıymetli Evrak Düzenlemeleri
1. Genel Hükümler (TTK m.645–651)
- Kıymetli evrakın tanımı yapılmıştır.
- Türleri (nama, emre, hamiline yazılı senetler) düzenlenmiştir.
- İptal davası ve hak sahibinin korunması sağlanmıştır.
2. Özel Kıymetli Evrak Türleri
a. Poliçe (TTK m.670–729)
- Bir kişinin diğerine, belirli bir bedeli üçüncü kişiye ödemesi emrini içerir.
- Zorunlu unsurlar: poliçe kelimesi, kayıtsız şartsız ödeme emri, lehtar, düzenleyen imzası.
- Aval, kabul ve protesto işlemleri poliçenin en önemli özelliklerindendir.
b. Bono (TTK m.776–784)
- Borçlunun alacaklıya belirli bir miktarı ödemeyi taahhüt ettiği kıymetli evraktır.
- Unsurlar: bono kelimesi, kayıtsız şartsız ödeme vaadi, düzenleyenin imzası.
- Yargıtay HGK, 2017/2389 E., 2019/1183 K.: Bononun geçerliliği için imzanın mutlaka el ile atılması şarttır.
c. Çek (TTK m.780–823, 5941 sayılı Kanun)
- Hesap sahibinin bankaya hitaben düzenlediği ödeme emridir.
- Unsurlar: çek kelimesi, kayıtsız şartsız ödeme emri, muhatap banka, keşideci imzası.
- Çek hem TTK’ya hem de 5941 sayılı Çek Kanunu’na tabidir.
d. Hisse Senetleri (TTK m.484 vd.)
- Anonim şirket ortaklık paylarını temsil eder.
- Ortaklık haklarının devrini kolaylaştırır.
e. Tahvil ve İntifa Senetleri
- Tahviller: Borçlanma aracı olarak ihraç edilir.
- İntifa senetleri: Kâr payı veya tasfiye payı hakkı sağlayabilir.
IV. Kıymetli Evrak Türleri
1. Nama Yazılı Senetler
- Hak sahibi senette adı yazılı kişidir.
- Devir, alacağın temliki hükümlerine göre olur.
2. Emre Yazılı Senetler
- Ciro ve teslim ile devredilir.
- Ticaret hayatında en çok kullanılan türdür.
3. Hamiline Yazılı Senetler
- Senedi elinde bulundurana hak tanır.
- Zilyetlik devri yeterlidir.
V. Kıymetli Evrakın İptali
- Senedin kaybolması veya çalınması halinde iptal davası açılabilir.
- TTK m.651 vd. hükümlerine göre mahkemece ilan yapılır, belirli süre sonunda iptal kararı verilir.
Yargıtay 11. HD, 2018/4125 E., 2020/1211 K.: Fotokopi ile takip yapılamaz, mutlaka iptal kararı gerekir.
VI. Ciro ve Tedavül
- Tam ciro, beyaz ciro, tahsil cirosu ve temlik cirosu vardır.
- Ciro zincirinde kopukluk, alacaklının hak iddiasını zayıflatır.
- Yargıtay kararları, ciro silsilesindeki kopukluğu hak kaybı sebebi saymaktadır.
VII. Yargıtay Uygulamaları
- Şekil şartları eksik senetler kıymetli evrak sayılmaz.
- İmza taklidi halinde iyi niyetli hamil korunur.
- Ciro zincirinde kopukluk, hamili yetkisiz kılar.
VIII. Kıymetli Evrakın Fonksiyonları
- Tedavül Fonksiyonu: Hakların kolay devri.
- Kredi Fonksiyonu: Bono ve poliçeler kredi aracı olarak kullanılır.
- Güven Fonksiyonu: Hukuki güvenlik sağlar.
IX. Güncel Gelişmeler ve Dijitalleşme
- Elektronik kıymetli evrak (e-çek, e-bono) uygulamaları hızla gelişmektedir.
- Elektronik imza ve kayıt sistemleri, klasik kıymetli evrakın dijitalleşmesini zorunlu kılmaktadır.
- Türk hukukunda bu konuda ikincil düzenlemeler gündemdedir.
Sonuç
Kıymetli evrak, Türk Ticaret Hukuku’nun en temel kurumlarından biridir. Unsurların tam olması ve TTK’daki düzenlemelere uyulması, senedin geçerliliği açısından hayati öneme sahiptir. Yargıtay kararları, uygulamada yeknesaklığı sağlamakta; dijitalleşme ise kıymetli evrakın geleceğini şekillendirmektedir.
Kıymetli evrak; ticarette güven, hız ve ekonomik işleyişin teminatıdır. Türk Ticaret Kanunu’ndaki hükümler ve Yargıtay içtihatları, bu teminatın hem hukuki hem de ekonomik düzeyde korunmasını sağlar.
About Post Author
