Kıymetli Evrakın Fonksiyonları, Tedavül ve Güven İlkelerinin Günümüzdeki İşlevi

---

1. Giriş

Kıymetli evrak, ticari hayatın ve kredi ekonomisinin güven üzerine kurulu işleyişinde en temel araçlardan biridir. Türk Ticaret Kanunu (“TTK”), kıymetli evrakı yalnızca bir alacak belgesi değil; aynı zamanda hak ile senedin sıkı sıkıya birleştiği, tedavül edebilir ve güven esasına dayalı bir enstrüman olarak kabul etmiştir. Bu nedenle kıymetli evrak hukuku, bir yandan ekonomik işlevlere, diğer yandan hukuki güvencelere yaslanır.

Bu makalede; kıymetli evrakın fonksiyonları, tedavül ilkesi ve güven ilkesi derinlemesine incelenecek; ayrıca bu ilkelerin günümüz dünyasında, özellikle dijitalleşme, kripto varlıklar ve elektronik senetleşme bağlamında nasıl işlev gördüğü tartışılacaktır.

---

2. Kıymetli Evrak Kavramı ve Hukuki Çerçeve

TTK m. 645’e göre kıymetli evrak, “öyle senetlerdir ki, bunlarda mündemiç olan hak, senetten ayrı olarak ileri sürülemez.” Bu tanım üç temel unsuru ortaya koyar:

1. Senede bağlı hak

2. Hak ile senedin ayrılmazlığı

3. Senetsiz hakkın ileri sürülememesi

Böylece kıymetli evrak, klasik borç senetlerinden farklılaşır. Bir alacak, poliçe veya bono ile temsil ediliyorsa, o alacak ancak senet ibraz edilerek ileri sürülebilir.

---

3. Kıymetli Evrakın Fonksiyonları

3.1. İspat Fonksiyonu

Kıymetli evrak, alacağın varlığını ve miktarını güçlü bir ispat aracı olarak ortaya koyar. Senedi ibraz eden kişi, hakkın sahibi olarak kabul edilir. Bu durum, ticari hayatın güvenli işleyişini kolaylaştırır.

3.2. Temsil ve Hakka Bağlılık Fonksiyonu

Senetteki hak, senetten bağımsız düşünülemez. Dolayısıyla kıymetli evrak, hakkın maddi varlığı ile özdeşleşmiştir. Bu, borçlunun ödeme güvenliğini artırır: Borçlu, senedi ibraz eden kişiye ödeme yaptığında ikinci bir ödeme riskiyle karşılaşmaz.

3.3. Tedavül Fonksiyonu

Kıymetli evrakın en önemli özelliği, devredilebilirliğidir. Ciro ve teslim işlemleriyle senet piyasada el değiştirir; alacaklılar değişse bile borç aynı kalır. Bu işlev, kıymetli evrakı bir nevi kredi aracına dönüştürür.

3.4. Teminat Fonksiyonu

Kıymetli evrak, çoğu kez teminat aracı olarak kullanılır. Rehin cirosu, tahsil cirosu ve aval gibi kurumlar, senedi teminat işleviyle öne çıkarır.

3.5. Kredilendirme ve Likidite Fonksiyonu

Özellikle bono ve poliçeler, bankacılık işlemlerinde iskonto yoluyla nakde çevrilerek likidite sağlar. Bu, kıymetli evrakın ekonomik hayattaki değerini artırır.

---

4. Tedavül İlkesi

Tedavül ilkesi, kıymetli evrakın devredilebilir olmasını ifade eder. Senet, ekonomik hayatın dinamizmine uygun olarak el değiştirebilir. Tedavülün hukuki araçları şunlardır:

• Nama yazılı senetlerde alacağın devri (temlik)

• Emre yazılı senetlerde ciro ve teslim

• Hamiline yazılı senetlerde zilyetliğin devri

Tedavül ilkesinin işlevleri:

• Ekonomik değerlerin dolaşımını hızlandırmak

• Alacakların piyasada güvenli biçimde el değiştirmesini sağlamak

• Kredibiliteyi artırmak ve finansmana erişimi kolaylaştırmak

---

5. Güven İlkesi

Güven ilkesi, kıymetli evrak hukukunun en temel dayanaklarından biridir. Senede güvenen iyi niyetli üçüncü kişilerin korunması bu ilkenin özüdür.

Borçlu, senedi ibraz eden kişiye ödeme yaptığında, senedin arkasındaki temel ilişkiyi araştırmak zorunda değildir. İyi niyetli hamilin korunması, piyasada tedavülün sağlıklı işlemesi için zorunludur.

5.1. İyi Niyetli Hamilin Korunması

Yargıtay içtihatlarına göre; hamil, senedi olağan yollardan devralmış ve bariz sahtecilik/bedelsizlik durumu yoksa, iyi niyetli sayılır. Bu durumda borçlu, temel ilişkiden doğan kişisel def’ilerini hamile karşı ileri süremez.

5.2. Def’i Rejimi

• Mutlak def’iler (ör. sahte imza, ehliyetsizlik, senedin şekil noksanı) → herkese karşı ileri sürülebilir.

• Kişisel def’iler (ör. bedelsizlik, ayıp, ifa edilmiş borç) → yalnızca ilk lehtara veya kötü niyetli hamile karşı ileri sürülebilir.

---

6. Günümüzde Tedavül ve Güven İlkelerinin İşlevi

6.1. Bankacılık ve Finans Alanında

Bono ve poliçeler, hâlen kredi temini ve iskonto işlemlerinde kullanılmaktadır. Bankalar, kıymetli evrakı kredi değerliliği ölçütü olarak kabul eder.

6.2. Elektronik Senetler

TTK ve ilgili mevzuatta yapılan değişikliklerle birlikte, elektronik kıymetli evrak uygulamaları (ör. elektronik çek, elektronik bono) gündeme gelmiştir. Burada da güven ilkesi dijital doğrulama ve kayıt sistemleriyle sağlanmaktadır.

6.3. Kripto Varlıklar ve Tokenizasyon

Kripto varlıkların ve blok zincir teknolojisinin gelişimi, kıymetli evrakın dijital temsili konusunu gündeme taşımıştır. Özellikle menkul kıymetlerin tokenizasyonu, tedavülün hızını artırmakta, güven ilkesini ise blok zincir kayıtlarıyla teminat altına almaktadır.

6.4. Uygulamada Sorunlar

• Sahte ciro ve imza uyuşmazlıkları

• Teminat bonolarının kötüye kullanımı

• Bedelsizlik iddiaları

• Dijital ortamda kimlik doğrulama sorunları

---

7. Sonuç

Kıymetli evrakın fonksiyonları, tedavül ve güven ilkeleri ticari hayatın güvenli, hızlı ve likit işlemesine hizmet etmektedir. Günümüzde bu ilkeler; yalnızca klasik senetler açısından değil, elektronik ortamda ve hatta blok zincir tabanlı varlıklar bakımından da işlevini sürdürmektedir.

Öneriler:

• Elektronik kıymetli evrak sistemlerinin daha da geliştirilmesi

• Blok zincir entegrasyonunun hukuki çerçeveye alınması

• Teminat bonolarının suiistimaline karşı yasal güvencelerin artırılması