Kimler Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Başvuruda Bulunabilir?

Giriş

AİHM başvurularında kimler başvurabilir sorusu, bireysel başvuruların kabul edilebilirliği bakımından en önemli konulardan biridir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Sözleşme’nin 34. maddesi ile yalnızca devletlerin değil, bireylerin, tüzel kişilerin ve belirli toplulukların da başvurucu olabileceğini düzenlemiştir. Ancak bu başvuru hakkı sınırsız değildir. Mahkeme içtihatları, kimlerin başvurucu sıfatına sahip olabileceğini somut kararlarla netleştirmiştir.

AİHM Başvurusunda Bulunabilecek Gerçek Kişiler

AİHS’nin 1. maddesi uyarınca, milliyeti, ikametgahı, medeni hali veya hukuki ehliyeti ne olursa olsun herkes, taraf devletin yargı yetkisi dahilinde gerçekleştiği iddia edilen bir ihlal nedeniyle AİHM’e başvurabilir.

• Hukuki ehliyet sınırlamaları: Velayet hakkından mahrum bırakılan bir anne (Örneğin: Scozzari ve Giunta/İtalya [BD], § 138) , reşit olmayan bir çocuk ya da hukuki ehliyeti olmayan bireyler (Zehentner/Avusturya, § 39 vd.)dahi başvuru hakkına sahiptir. Bu tür kişiler genellikle temsilcileri aracılığıyla Mahkeme’ye başvurabilmektedir.

• Yaşayan kişiler için geçerlilik: Mahkeme, yalnızca hayatta olan kimselerin başvurabileceğini kabul etmektedir. Aizpurua Ortiz ve Diğerleri/İspanya, § 30 ve Dvořáček ve Dvořáčková/Slovakya, § 41 kararlarında, ölmüş bir kişi adına temsilciler aracılığıyla dahi başvuru yapılamayacağı belirtilmiştir. Aynı yaklaşım Kaya ve Polat/Türkiye (k.k.) ve Ciobanu/Romanya (k.k.) kararlarında da benimsenmiştir.

AİHM Başvurusunda Bulunabilecek Tüzel Kişiler

Sözleşme’ye taraf devletler tarafından hakları ihlal edilen tüzel kişiler de başvurucu olabilir. Ancak bunun için tüzel kişilerin “hükümet dışı kuruluş” niteliğini taşıması gerekir.

• Başvuruda bulunabilecek tüzel kişiler: Dernekler, vakıflar, sendikalar ve özel şirketler AİHM’e başvuru yapabilir. Bu kuruluşlar, özellikle örgütlenme özgürlüğü, mülkiyet hakkı ve ifade özgürlüğü bağlamında mağdur sıfatıyla Mahkeme önünde dava açmaktadır.

• Başvuruda bulunamayacak tüzel kişiler: Kamu gücü kullanan ve devletin bir parçası olan kurumlar başvurucu olamaz. Radio France ve Diğerleri/Fransa (k.k.), § 26 kararında, kamu hizmeti yürüten kuruluşların başvurucu olamayacağı belirtilmiştir. Aynı şekilde Ayuntamiento de Mula/İspanya (k.k.) kararında bir belediyenin, Döşemealtı Belediyesi/Türkiye (k.k.) kararında ise belediye alt biriminin başvurusunun kabul edilemez olduğuna hükmedilmiştir.

• Devlet şirketleri: Kurumsal ve mali bakımdan bağımsız olan devlet şirketlerinin başvuruları zaman zaman kabul edilmiştir. Islamic Republic of Iran Shipping Lines/Türkiye, §§ 80-81 ve Ukraine-Tyumen/Ukrayna, §§ 25-28 kararları buna örnektir. Buna karşılık, kamu otoritesine sıkı şekilde bağlı şirketlerin başvuruları reddedilmiştir (Zastava It Turs/Sırbistan (k.k.)).

AİHM Başvurusunda Bulunabilecek Birey Toplulukları

AİHM, sadece bireylerin veya tüzel kişilerin değil, birey gruplarının da başvuru yapabileceğini kabul etmektedir. Bu durum, özellikle aynı ihlale maruz kalan kişilerin topluca başvuruda bulunabilmesini sağlar.

Bununla birlikte, kamu otoritesi kullanan bölgesel idareler veya devlet organları, temsil ettikleri bireyler üzerinden dolaylı şekilde dahi başvuru yapamaz. Demirbaş ve Diğerleri/Türkiye (k.k.) kararında bu kural açık şekilde ortaya konmuştur. Burada temel kriter, başvurucuların gerçekten devlet karşısında bağımsız ve mağdur sıfatına sahip bireylerden oluşmasıdır.

Sonuç

AİHM başvurularında kimler başvurabilir sorusunun cevabı, Mahkeme içtihatlarında netleştirilmiştir:

• Gerçek kişiler (yaşayan bireyler, hukuki ehliyeti sınırlı olanlar dahil),

• Tüzel kişiler (hükümet dışı kuruluş niteliğindeki dernek, vakıf, sendika ve şirketler),

• Birey toplulukları (aynı ihlale uğrayan kişi grupları).

Buna karşılık, kamu otoritesi kullanan hükümet kuruluşları, belediyeler ve devlet organları AİHM önünde başvurucu sıfatına sahip değildir. Bu düzenleme, bireylerin ve bağımsız kurumların haklarını güvence altına alırken, devlet organlarının kendi otoritelerine karşı başvuru yapmasını engellemektedir.

Hukuk Fakültesi Öğrencisi Sevgi Demirtaş