Kazanılmış Hak-Müesses Durum-Haklı Beklenti

Kazanılmış Hak, Haklı Beklenti ve Müesses Durum: Tanım, Kriterler, Farklar ve Uygulama Alanları

İçindekiler

Giriş: Hukuki güvenlik ekseninde üç kavram
Tanımlar: Kavramsal çerçeve ve kaynaklar
- 2.1. Kazanılmış hak (müktesep hak)
- 2.2. Usulî kazanılmış hak
- 2.3. Haklı beklenti ilkesi
- 2.4. Müesses durum
Ortak ilkeler: Hukuki güvenlik, belirlilik, idari istikrar
Kıyaslama Tablosu: Üç kavramın yan yana analizi
Uygulama Alanları ve Senaryolar
- 5.1. İmar–şehircilik
- 5.2. Vergi hukuku
- 5.3. Sosyal güvenlik
- 5.4. İş hukuku
- 5.5. İdare hukuku ve memur rejimi
- 5.6. İhale ve sözleşmeler
Normatif Dayanaklar ve Kurumsal Kaynaklar
Kriterler ve İspat Rehberi: Hangi durumda hangi argüman?
Dava ve İdari Başvuru Stratejileri (Pratik şablonlar)
Sık Sorulan Sorular (SSS)
Sonuç: Stratejik çerçeve ve kontrol listesi

1) Giriş: Hukuki güvenlik ekseninde üç kavram

Hukuk devleti; öngörülebilirlik, belirlilik ve güven üretir. Uygulamada bu güven eksenini taşıyan üç ana kavram öne çıkar: kazanılmış hak, haklı beklenti ve müesses durum. Bunlar birbirine yakın görünse de doğum koşulları, koruma düzeyi ve ileriye/geriye etkileri farklıdır. Yanlış kavramla yola çıkmak; hem usul hem de esasa ilişkin ciddi strateji hatalarına yol açabilir. Bu makale, avukatın mahkemede veya idare nezdinde kuracağı argümanı “doğru kavrama sabitleme” amacıyla yazılmış kapsamlı bir rehberdir.

2) Tanımlar: Kavramsal çerçeve ve kaynaklar

2.1. Kazanılmış hak (müktesep hak)

Tanım: Hukuken geçerli bir işlem, koşul veya statü sonucunda kişinin malvarlığı veya statü alanında geri alınamaz bir hakka sahip olmasıdır. Kazanılmış hak, yalnızca beklenti veya uygulama ile değil; hukuken doğmuş ve tamamlanmış bir statüyle vardır.
Özellikler:

Doğum anı nettir (ruhsat verilmesi ve kullanılmasına başlanması; aylık bağlanması; kesinleşmiş mahkeme kararı; sözleşmesel hakların koşullarının gerçekleşmesi vb.).
Geriye yürümezlik ilkesi gereği sonradan değişen normlar kural olarak kazanılmış hakları geriye etkili ihlal edemez.
Koruma düzeyi yüksektir: İdare veya karşı taraf tek taraflı iradeyle ortadan kaldıramaz; çoğu durumda ancak kanuni ve ölçülü bir müdahale ile ve tazmin sonucu mümkündür.
İşlevsel alanlar: İmar–ruhsat, sosyal güvenlikte bağlanmış aylıklar, iş hukukunda kazanılmış ücret/ikramiye, vergi tahakkuku/teşvikten doğan haklar, taşınmaz mülkiyetine ilişkin tesciller.

2.2. Usulî kazanılmış hak

Tanım: Yargılama sürecinde, özellikle bozma sonrası uyma veya kesinleşme gibi usul aşamalarının yarattığı, mahkemeyi ve tarafları bağlayan usulî bağlılık hâlidir.
Örnekler:

Üst mahkemenin bozmasına uyan ilk derece, bozma gerekçesinin dışına çıkamaz; aleyhe bozma yasağına benzer bir bağlılık oluşur.
Kesin hüküm (HMK m. 303) ile aynı taraflar arasında aynı sebep ve taleple yeni dava açılamaz; bu yalnızca usulî değil, maddi anlamda da yargılamanın sona erdiği bir kazanımı temsil eder.
Not: Usulî kazanılmış hak, maddi kazanılmış haktan farklı olarak esastan hak yaratmaz; ancak davanın akıbetini belirleyerek esasa etki eden güçlü bir koruma sağlar.

2.3. Haklı beklenti ilkesi

Tanım: Kişinin, idarenin açık ve güven veren davranışları, yerleşik uygulaması veya belirli bir plan/izin sürecindeki ileri düzey ilerleme nedeniyle; yakın gelecekte hukuken tanınabilir bir menfaati elde edeceğine dair meşru ve korunmaya değer bir beklenti içinde olmasıdır.
Özellikler:

Henüz tam doğmuş bir hak yoktur; fakat idare veya hukuk düzeni kişide meşru güven yaratmıştır.
Koruma genellikle ölçülülük ve kanunilik süzgeciyle sağlanır; idarenin ani ve gerekçesiz politika değişikliğiyle beklenti orantısız zedelenirse yargısal koruma gündeme gelir (iptal, yürütmenin durdurulması, tazmin).
AİHM içtihadında ve Danıştay kararlarında meşru beklenti; idarenin güvenilirliği ve istikrarı ile yakından ilişkilidir.

2.4. Müesses durum

Tanım: Uygulamada belirli bir alanda yerleşmiş, istikrarlı ve kökleşmiş bir hukuksal/fiilî durum veya kurumsallaşmış uygulama anlamına gelir. Bazen bir idarenin yıllar içinde izlediği çizgi, bazen işyerindeki süregiden ek menfaat ödemeleri, bazen de plan–ruhsat alanında uzun süredir korunan bir düzen, “müesses durum” olarak nitelendirilir.
Özellikler:

Tek başına her zaman kazanılmış hak doğurmaz; ancak fiilî ve normatif istikrar sağladığından, beklentiyi meşrulaştırır ve ölçülülük testinde ağırlık taşır.
İş hukukunda “işyeri uygulaması” çoğu kez müesses durum üzerinden çalışan lehine kazanılmış hak doğuracak yoğunluğa ulaşabilir.
İdare hukukunda idari istikrar ile birlikte değerlendirilir; idarenin ani ve gerekçesiz sapmaları, “müesses durumun bozulması” olarak yargısal eleştiriye açık hale gelir.

3) Ortak ilkeler: Hukuki güvenlik, belirlilik, idari istikrar

Bu üç kavramın kalbinde Anayasa’nın hukuk devleti ilkesi yer alır. Hukuki güvenlik; bireyin hukuki konumunu önceden öngörebilmesini, işlemlerin geriye yürümemesini, idarenin keyfî davranmamasını ve yargının tutarlı olmasını gerektirir.

Belirlilik: Normların açık ve öngörülebilir olması; ruhsat, tahakkuk, aylık bağlama gibi işlemlerin açıklıkla tesis edilmesi.
İdari istikrar: İdarenin kendi sürekliliğine sadık kalması; benzer olaylarda eşitlik ve tutarlılık göstermesi.
Ölçülülük: Değişim ihtiyacı doğduğunda dahi, kişilerin durumu kademeli ve makul süreler içinde düzenlenmeli; haklı beklenti ve müesses durum göz önünde tutulmalıdır.

4) Kıyaslama Tablosu: Üç kavramın yan yana analizi

Kriter	Kazanılmış Hak	Haklı Beklenti	Müesses Durum
Hak/Statü	Tamamlanmış, hukuken doğmuş hak	Henüz doğmamış; meşru ve korunmaya değer beklenti	Kurumsallaşmış, yerleşik uygulama/fiilî durum
Kaynak	Geçerli işlem/karar/sözleşme/tescil/aylık	İdarenin güven veren işlemleri, yerleşik uygulama	Uzun süreli ve tutarlı idari/işyeri uygulaması
Koruma Düzeyi	En yüksek (geri alınamazlık ilkesi)	Orta–yüksek (ölçülülük/kanunilikle)	Orta (beklentiyi güçlendirir; tek başına her zaman hak doğurmaz)
Geriye Etki	Kural olarak yasaktır	Ani ve gerekçesiz geri etkide iptal/tazmin imkânı artar	Geriye etki değerlendirmesinde ağırlık unsuru
Usulî Yansıma	Kesin hüküm, kesinleşme statüsü	YD/iptal/tazmin talebi güçlenir	Emsal/uygulama göstermek ispatı kolaylaştırır
Tipik Alanlar	Ruhsat–imar, SGK aylık, kesin karar	Plan değişikliği, teşvik/özelge vaatleri, ruhsat süreçleri	İşyerinde ek menfaatler, idari pratikler
İspat Araçları	Ruhsat, karar, tescil, bordro, tahakkuk	Yazışmalar, süreç ilerleme evrakı, süreklilik delilleri	Yıllık ödemeler, genelgeler, talimatlar, istatistikler

5) Uygulama Alanları ve Senaryolar

5.1. İmar–şehircilik

Ruhsat–Yapı Kullanma: Geçerli şekilde alınmış ve kullanılmaya başlanmış bir yapı ruhsatı, belirli koşullarda kazanılmış hak doğurur. Sonraki plan değişikliği kural olarak geriye yürümez; ruhsata dayanarak gelinen aşama korunur. Bu koruma, ruhsatın süreli niteliğini ve aykırılıklar varsa bunların giderilmesi gereğini ortadan kaldırmaz; ancak tamamlanmış inşai ilerleme oranı ve iyi niyet belirleyicidir.
Plan Değişikliği ve Haklı Beklenti: İlgili parsel lehine olumlu görüşler verilmiş, idari süreç ileri aşamaya taşınmış ve başvurana bu yönde açık güven yaratılmışsa; son dakikada dayanaklı olmayan bir değişiklik haklı beklentiyi ihlal edebilir.
Müesses Durum: Aynı bölgedeki parseller için uzun süredir verilen emsal kararlar ve idari kabuller, “müesses durum” oluşturur. İdare benzer olayı farklı çözmek istiyorsa emsalden ayrılma gerekçesi somut ve ikna edici olmalıdır.

5.2. Vergi hukuku

Kazanılmış Hak: Tahakkuk etmiş ve kesinleşmiş alacak-borç ilişkisi; iade veya teşvike hak kazanma koşulları sağlandığında doğan haklar. Sonradan getirilen kısıtlayıcı düzenlemeler, kural olarak geçmişe uygulanamaz.
Haklı Beklenti: Vergi idaresinin süreklilik arz eden özelge ve sirküler yorumları, mükellefte meşru güven yaratabilir. Tek başına özelge norm değildir; fakat mükellefin bu çizgiye güvenerek yatırım/işlem yapması, İYUK bağlamında ölçüsüz ters dönmeye karşı koruma talebini güçlendirir.
Müesses Durum: Yıllardır aynı kalemlerde aynı usulle kabul edilen gider/istisna uygulaması; idarece ansızın değiştiriliyorsa, müesses durum ve eşitlik–öngörülebilirlik ilkeleri birlikte ileri sürülmelidir.

5.3. Sosyal güvenlik

Kazanılmış Hak: Aylık bağlanması gibi tamamlanmış işlemler kural olarak kazanılmış hak doğurur. Hatalı bağlama varsa idare hukuki güvenlik ve ölçülülük içinde hareket etmeli; iyi niyetli sigortalı aleyhine geriye yüklü yaptırımlar dengeli olmalıdır.
Haklı Beklenti: Başvuru sürecinde idarenin açık yönlendirmeleri ve süreç belgeleri güven yaratmışsa; sonradan şartlar ani ve beklenmedik biçimde daraltılamaz.
Müesses Durum: Kurumun yerleşik hesaplama yöntemleri, bir anda tersine çevriliyorsa; davacı müesses durumu ve buna bağlı makul güvenini vurgulamalıdır.

5.4. İş hukuku

Kazanılmış Hak: Ücret, ikramiye, prim gibi süreklilik kazanmış menfaatler; yönetmelik veya sözleşmede tanımlanmış ve uygulanmış ise çalışan lehine kazanılmış hakka dönüşebilir.
Haklı Beklenti: İşverenin ilan, e-posta, periyodik ödül politikası gibi güven veren açıklamaları; çalışanlarda meşru beklenti doğurur. Ani kaldırma ölçülülük açısından yargısal denetime tabidir.
Müesses Durum: “İşyeri uygulaması” tipik bir müesses durum örneğidir. Yıllardır ödenen bayram harçlığı, servis–yemek standardı vb. süreklilik kazandıysa, uygulama kazanılmış hakka evrilebilir.

5.5. İdare hukuku ve memur rejimi

Atama ve Ek Ödemeler: Usulüne uygun tesis edilmiş ve uygulanmış ek menfaatler, memur lehine kazanılmış hak doğurabilir; kazanılmış hak aylığı kavramı bu alanın omurgasıdır.
Haklı Beklenti: Kadro ilanı, sınav duyuruları ve idarenin süreklilik arz eden yorumları, adayda meşru beklenti oluşturur; koşullar gerekçesiz şekilde ağırlaştırılamaz.
Müesses Durum: Kurum içinde yıllardır aynı şekilde yürütülen uygulamaların bir gecede değiştirilmesi; eşitlik ve hukuki güvenlikle beraber ele alınır.

5.6. İhale ve sözleşmeler

Kazanılmış Hak: İhalenin kesinleşmesi ve sözleşmenin imzalanmasıyla yüklenicinin hakları doğar; sonradan yapılan tek taraflı geriye yürüyen kısıtlar tartışmalıdır.
Haklı Beklenti: İdarenin açık taahhütleri ve evrak akışına bakıldığında, ihale sürecinin belirli aşamasında yüklenici adayında beklenti meşrulaşabilir; iptal kararı ölçülülük ve eşitlik yönünden denetlenir.
Müesses Durum: Aynı idarenin aynı kalemlerde yıllardır takip ettiği uygulama, adaylar yönünden öngörülebilirlik sağlar; sapmada objektif gerekçe aranır.

6) Normatif Dayanaklar ve Kurumsal Kaynaklar

Anayasa m. 2: Hukuk devleti – hukuki güvenlik ve belirlilik.
Anayasa m. 10: Eşitlik ilkesi – benzer durumlara benzer muamele.
Anayasa m. 125: İdarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açık; iptal davası/ tam yargı davası zemini.
Anayasa m. 138: Yargı kararlarına uyma zorunluluğu – idari istikrarla bağlantı.
HMK m. 303: Kesin hüküm – taraf, sebep ve talep birliği.
İYUK: İptal davası, yürütmenin durdurulması, tam yargı; meşru beklentinin korunmasına elverişli araçlar.
İş, SGK, Vergi, İmar mevzuatı: Özel hükümlerde kazanılmış hakka etki eden süre ve şekil şartları.

Not: Bu metinde içtihat numaraları bilerek verilmemiş; ancak Yargıtay ve Danıştay’ın yerleşik çizgisi yukarıdaki ilkeleri uzun süredir teyit etmektedir. Avukat, somut olayda uygun daire kararlarını ekleyerek argümanı güçlendirmelidir.

7) Kriterler ve İspat Rehberi: Hangi durumda hangi argüman?

7.1. Kazanılmış hak testi

Hukuki işlem var mı?
İşlem geçerli mi? Şekil–yetki–sebep–konu–amaç unsurları yönünden sakatlık yok mu?
Hak tamamlanmış mı? Koşullar gerçekleşmiş ve kişi hakkı kullanmaya başlamış mı?
Geriye yürütme riski var mı? Sonradan gelen norm/uygulama geçmişe işletilmeye çalışılıyor mu?
İyi niyet ve orantı: Tarafın iyi niyeti, idarenin kusuru, üçüncü kişilerin korunması dengesi.

İspat araçları: Ruhsat ve ekleri, plan notları, tescil belgeleri, bordro–tahakkuk fişleri, KEP yazışmaları, e-Devlet kayıtları, idarenin teyit yazıları, yerinde tespit tutanakları.

7.2. Haklı beklenti testi

İdarenin güven veren davranışı var mı? (açık taahhüt, ilerlemiş süreç, yerleşik yorum)
Başvurunun ilerleme düzeyi nedir? (ön onaylar, olumlu görüşler, harç–yatırım yapma)
Ani tersine dönüş söz konusu mu? Gerekçeler objektif mi?
Ölçülülük: Daha yumuşak araçlarla çözüm mümkün mü? Kademeli geçiş uygulanabilir mi?
Zarar: Beklentiye güvenerek yapılan harcama/işlem zararları hesaplanabilir mi?

İspat araçları: Yazışmalar, başvuru formları, idari değerlendirme notları, harcama makbuzları, keşif–uzmanlık raporları, önceki emsal kararlar.

7.3. Müesses durum testi

Uygulama süresi ve yoğunluğu: Yıllara sari mi? Kaç örnek var?
Tutarlılık: Benzer vakalarda aynı çözüm mü verilmiş?
Bilinirlik: İdare/işveren bu uygulamayı duyurmuş veya fiilen yaygınlaştırmış mı?
Hak doğurma eşiği: Uygulama, fiilen kazanılmış hak seviyesine evrilmiş mi?
Emsalden ayrılma gerekçesi: Farklı karar için nesnel sebep var mı?

İspat araçları: Genelgeler, iç talimatlar, önceki kararlar, bordrolar, toplu sözleşme pratiği, istatistikler, tanık–uzman görüşleri.

8) Dava ve İdari Başvuru Stratejileri (Pratik şablonlar)

8.1. İptal davası (haklı beklenti–müesses durum eksenli)

Talep: İşlemin iptali ve yürütmenin durdurulması (telafisi güç zarar + açık hukuka aykırılık).
Gerekçe yapısı:
- İdarenin önceki yazışmaları ve olumlu değerlendirmeleri → meşru güven
- Ani politika değişiminin gerekçesizliği → belirlilik ve eşitlik ihlali
- Eski uygulamanın sürekliliği → müesses durum
- Orantısızlık: Kademeli geçiş, kazanılmış süreçlerin korunması mümkün iken en sert aracın seçilmesi.

8.2. Tam yargı davası (beklentiye güven zararları)

Zarar kalemleri: Proje–danışmanlık giderleri, ruhsat harçları, finansman maliyeti, fırsat kaybı.
İspat: Fatura–makbuz, sözleşmeler, banka dekontları, uzman raporu.

8.3. Adli yargı (iş hukuku–sözleşme)

Kazanılmış hakka dayalı alacak: Bordro sürekliliği, duyurular, performans kriterleri, iç yönetmelik.
Islah ve faiz: Talep kalemlerini netleştirin; temerrüt–dava tarihine göre faiz rejimini ayrı gösterin.

8.4. İmar davaları

Kazanılmış hak–ruhsat: İnşai ilerleme oranı, ruhsatın süresi ve kullanımı; aşamaya göre tam koruma veya kısmi koruma.
Plan değişikliğine karşı beklenti: Emsal–emsal dışılık, kentsel denge, altyapı kapasitesi gibi teknik gerekçelerle ölçülülük analizi.

9) Sık Sorulan Sorular (SSS)

S1: Aynı belediye yıllardır aynı emsalde ruhsat veriyor; bana reddetti. Ne ileri sürebilirim?
Cevap: Öncelikle müesses durumu ve eşitlik ilkesini belgeleyin (emsal ruhsat örnekleri). Ret gerekçesinin objektif olup olmadığını denetleyin. Ön süreçte oluşturulan güven varsa haklı beklentiyi ekleyin. İlerleme düzeyi yüksekse yürütmenin durdurulması talebi güçlenir.

S2: Özelgeye güvenerek işlem yaptım; sonra idare görüş değiştirdi.
Cevap: Özelge tek başına norm değildir; ancak meşru beklenti doğurabilir. Ani değişimin orantısız etkisini ve güven zararını ortaya koyarak iptal/tazmin talep edin. Geçiş süreci–kademeli uygulama alternatifi vurgulanmalıdır.

S3: İşveren yıllardır bayram ödemesi yapıyor; bu yıl kaldırdı.
Cevap: Süreklilik kazanan işyeri uygulaması çoğu kez kazanılmış hak doğurur. Bordrolar, duyurular ve tanık beyanlarıyla uygulamanın yerleşik olduğunu kanıtlayın.

S4: Ruhsatım var; plan değişti. Yapıma devam edebilir miyim?
Cevap: Koşullarına uygun ve süresinde kullanılan ruhsat, kural olarak kazanılmış hak koruması sağlar. Ancak ruhsata aykırılıklar veya süre sorunu varsa korumanın kapsamı daralabilir; teknik ilerleme oranı ve iyi niyet önemlidir.

S5: Kesinleşmiş mahkeme kararından sonra aynı konuda dava açılabilir mi?
Cevap: Kesin hüküm (HMK m. 303) aynı taraf–sebep–talep üçlüsünde yeni davayı engeller. Bu, usulî ve maddi sonuçlar doğuran yüksek düzeyde bir korumadır.

10) Sonuç: Stratejik çerçeve ve kontrol listesi

10.1. Stratejik çerçeve

Kavramı doğru seçin: Tamamlanmış statü → kazanılmış hak; tamamlanmaya yakın, güven verilmiş süreç → haklı beklenti; uzun süreli yerleşik pratik → müesses durum.
Birlikte ileri sürün: Çoğu dosyada tek bir kavram yerine kombine argüman başarıyı artırır.
Ölçülülük ve geçiş süreci: İdarenin/işverenin değişen politikasına karşı en güçlü test budur.
İyi niyet–kötü niyet ayrımı: Koruma kapsamını belirgin şekilde etkiler.

10.2. Avukat için kontrol listesi

Statüyü belirle: Ruhsat/karar/sözleşme/aylık var mı?
Zaman çizelgesi: İşlem–beklenti–değişim tarihlerini saat–gün düzeyinde çıkar.
İspatı topla: Bordro, KEP, e-Devlet, yazışmalar, plan notları, emsal belgeler.
Emsal analizi: Aynı idarenin/işverenin önceki kararları ve mahkeme içtihadı.
Hukuki nitelendirme: Kazanılmış hak mı? Beklenti mi? Yoksa müesses durum mu?
Talep türü: İptal/ tam yargı/ alacak/ tespit/ eda/ yürütmenin durdurulması.
Zarar tablosu: Harcama, fırsat kaybı, finansman, manevi boyut.
Risk analizi: Hatalı işlem/aykırılık/ iyi niyet tartışmaları.
Alternatif çözüm: Kademeli geçiş, uyum süresi, düzeltme–tamamlama imkânları.
Son söz: Ölçülülük ve orantı.

Ek: Uygulama odaklı mini şablonlar

A) İmar–Ruhsat Davası (iptal + YD) – Argüman akışı

Ruhsat ve inşai ilerleme oranı → kazanılmış hak.
Plan değişikliğinin tarih–etki analizi → geriye yürümezlik.
İdarenin önceki olumlu işlemleri → haklı beklenti.
Bölgedeki emsal ruhsatlar → müesses durum, eşitlik.
YD koşulları: Telafisi güç zarar + açık hukuka aykırılık.

B) İş Hukuku (alacak) – İşyeri uygulaması

Süreklilik ve düzenlilik (yıllara sari bordrolar, yazılı duyurular).
Uygulamanın çalışan lehine kazanıma dönüşmesi.
İşverenin ani kaldırma girişimine karşı ölçülülük ve eşitlik.

C) Vergi (tam yargı/iptal) – Beklentinin korunması

İdarenin uzun süreli yorumları/özelgeleri.
Yatırım–harcama ve güven zararının belgelendirilmesi.
Geçiş hükmü önerisi ve kademeli uygulama alternatifi.

Kısa Özet

Kazanılmış hak: Tamamlanmış, geri alınamaz hak; koruması en yüksek.
Haklı beklenti: Meşru güvene dayalı; ölçülülük ve idari istikrarla korunur.
Müesses durum: Yerleşik pratik/fiilî durum; tek başına hak olmayabilir ama beklentiyi güçlendirir ve eşitlik–öngörülebilirlik testinde belirleyicidir.
Doğru kavramı seçmek, ispatı planlamak ve ölçülülük odaklı çözüm önermek başarı şansını belirgin artırır.

haklı beklenti, hukuki güvenlilik, kazanılmış hak, müesses durum

Single Blog Title