Kaybolmuş veya Çalınmış Kıymetli Evrakın Üçüncü Kişilere Devrinde Hak Sahibinin Korunması

---

1. Giriş

Kıymetli evrak, ekonomik hayatın vazgeçilmez araçlarındandır. Özellikle ticari ilişkilerde çek, bono ve poliçe; ödeme, kredi ve teminat fonksiyonları sayesinde geniş bir kullanım alanı bulur. Bu belgelerin güvenilirliğinin temelinde tedavül güvenliği yatar. Yani senedi elinde bulunduran kişiye güvenilmesi gerekir. Ancak bu güven mekanizması, bazen gerçek hak sahibinin mağduriyetine yol açar.

Bir kıymetli evrak kaybolduğunda ya da çalındığında, senet başka kişilerin eline geçebilir. Bu durumda üçüncü kişilerin iyi niyeti ile hak sahibinin mülkiyet hakkı çatışır. İşte hukuk düzeni, bu çatışmayı dengelemek zorundadır.

---

2. Zilyetlik, Mülkiyet ve Hak Sahipliği

2.1. Zilyetlik

• Tanım: TMK m. 973’e göre, zilyetlik bir şey üzerinde fiilî hâkimiyeti ifade eder.

• Kıymetli evrakta: Senedi elinde bulunduran kişi zilyet sayılır.

• Önemi: Tedavül güvenliği ilkesi nedeniyle zilyet kişi, hak sahibiymiş gibi işlem yapabilir.

2.2. Mülkiyet

• Tanım: TMK m. 683, mülkiyet hakkını kullanma, yararlanma ve tasarruf yetkisi olarak tanımlar.

• Kıymetli evrakta: Senedin gerçek sahibi kimse, mülkiyet hakkı ondadır.

2.3. Hak Sahipliği ve Çatışma

• Zilyetlik → fiilî hâkimiyet,

• Mülkiyet → hukuki sahiplik.
  Kaybolma/çalınma halinde bu iki unsur ayrışır. Hak sahibi mülkiyetini korumak ister; zilyetliği elinde bulunduran üçüncü kişi ise iyi niyet savunması yapar.

---

3. Kaybolma ve Çalınma Halleri

3.1. Kaybolma

• Örnekler: Senedin düşürülmesi, yangında yok olması, taşınırken kaybolması.

• Hak sahibinin iradesi dışında gerçekleşir.

3.2. Çalınma

• Örnekler: Hırsızlık, gasp, dolandırıcılık.

• Hukuka aykırı ve kasıtlıdır.

3.3. Farklı Sonuçlar

• Kaybolma: Üçüncü kişilerin iyi niyeti genelde korunur.

• Çalınma: Kötü niyetli devralan korunmaz; ancak iyi niyetli üçüncü kişiler korunabilir.

---

4. Üçüncü Kişilere Devir ve İyi Niyet Sorunu

4.1. Tedavül Güvenliği İlkesi

• Ticaretin hızını sağlamak için, senedi elinde bulunduran kişiye güven duyulur.

• Bu güven olmasa, senetler ödeme aracı olma işlevini kaybeder.

4.2. İyi Niyetli Hamilin Korunması

• TTK m. 687: İyi niyetli hamil korunur.

• Üçüncü kişi, senedin kaybolduğunu/çalındığını bilmeden devralmışsa hak sahibi sayılır.

4.3. Kötü Niyet ve Ağır Kusur

• Senedin kaybolduğunu/çalındığını bilen ya da bilebilecek durumda olan kişi korunmaz.

• Ağır kusura örnek: sahte imza, yanlış tarihler, olağan dışı bedeller.

---

5. Hak Sahibinin Korunma Yolları

5.1. Senedin İptali Davası

• TTK m. 651-654 hükümlerine dayanır.

• Hak sahibi, mahkemeden senedin hükümsüz kılınmasını talep eder.

• Özellikle hamiline yazılı senetlerde bu dava kritik önemdedir.

5.2. İhtiyati Tedbir ve Önlemler

• Hak sahibi, senedin ödenmesini engellemek için bankaya/muhataba başvurabilir.

• Mahkemeden tedbir kararı alınarak üçüncü kişilere ödeme durdurulabilir.

5.3. Tazminat ve Ceza Davaları

• Kötü niyetli devralana karşı tazminat davası açılabilir.

• Çalan kişiye karşı hırsızlık/dolandırıcılık suçundan ceza davası gündeme gelir.

---

6. Karşılaştırmalı Hukuk

6.1. ABD (UCC)

• “Holder in Due Course” (HDC) kavramı vardır.

• İyi niyetli hamil, kişisel def’ilerden etkilenmez. Ancak çalıntı senetleri devralan kişi korunmaz.

6.2. Avrupa Birliği

• eIDAS Tüzüğü, elektronik senetlerde güvenli kayıt sistemini getirir.

• Böylece kaybolma/çalınma ihtimali minimize edilir.

6.3. İsviçre

• Borçlar Kanunu’na göre, hak sahibinin korunması iptal davası yoluyla sağlanır.

• Türk hukuku büyük ölçüde bu modele dayanır.

---

7. Uygulamadaki Sorunlar

1. İptal davalarının uzun sürmesi: Ticari hayat hızlıdır, uzun yargılama mağduriyet doğurur.

2. Elektronik senetlerde yasal boşluk: Kaybolma dijital manipülasyonla da olabilir; mevzuatta netlik yoktur.

3. Bankaların rolü: Bankalar çoğu kez sorumluluktan kaçmakta, tedbirleri zamanında uygulamamaktadır.

4. Kötüye kullanım: Özellikle hamiline senetlerde çalınma sık görülür; takip güçleşir.

---

8. Çözüm Önerileri

1. İptal davaları hızlandırılmalı: Ticaret mahkemelerinde basitleştirilmiş usul uygulanabilir.

2. Elektronik kıymetli evrak sistemi: Blokzincir tabanlı kayıtlarla kaybolma/çalınma riski azaltılmalı.

3. Bankaların sorumluluğu artırılmalı: Çek ve bonolarda teyit sistemi zorunlu hale gelmeli.

4. Yargıtay içtihatları güçlendirilmeli: İyi niyet ve kötü niyet kriterleri somutlaştırılmalı.

5. Uluslararası uyum: Türk hukuku, UCC ve AB sistemleriyle uyumlu hale getirilmeli.

---

9. Sonuç

Kaybolmuş veya çalınmış kıymetli evrakın üçüncü kişilere devrinde iki menfaat çatışır:

• Ticaretin hızlı işleyişini sağlayan tedavül güvenliği,

• Gerçek malik olan hak sahibinin mülkiyet hakkı.

Türk hukuku, iyi niyetli hamili korumakla birlikte hak sahibine iptal davası açma imkânı tanır. Ancak uygulamadaki yavaşlıklar ve teknolojik gelişmeler karşısında bu sistemin güncellenmesi şarttır.

📌 Sonuç olarak, hem piyasa güvenliği hem de bireysel adaletin korunabilmesi için dijital çözümler, hızlı yargılama ve bankaların aktif sorumluluğu gelecekte kaçınılmaz düzenlemeler olacaktır.