Kanunlar İhtilâfında Atıf (Renvoi)

1) Giriş: Atıf Nedir?

Milletlerarası özel hukukta hâkim, somut uyuşmazlığı çözerken önce bağlama kurallarını uygular ve bu kurallar onu çoğu zaman yabancı bir hukuka götürür. Ancak yöneldiği yabancı hukukun kendi kanunlar ihtilâfı kuralları devreye girerek “bu konu hakkında başka bir hukuku yetkili kılıyorum” diyebilir. İşte bu yollama durumuna atıf (renvoi) denir.

Atıf, teorik gibi görünse de uygulamada özellikle kişisel statü (ehliyet, ad-soyad, gaiplik, vesayet) ve aile hukuku (nişanlanma, evlenme, boşanma, velayet, nafaka, soybağı, evlât edinme) dosyalarında kararın kaderini belirleyen teknik bir kaldıraca dönüşebilir. Türk hukukunda atıf, geniş bir kabul görmez; sınırlı ve tek turlu bir bakışla işletilir.

2) Normatif Çerçeve: MÖHUK m. 2’nin Kurduğu Sistem

Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun (MÖHUK) m. 2, yabancı hukukun uygulanması ve atıf konusunda “genel hükümler” niteliğinde bir çatı kural getirir:

Re’sen uygulama ve tespit: Hâkim, Türk kanunlar ihtilâfı kurallarıyla belirlenen yetkili yabancı hukuku re’sen uygular; içeriğinin tespiti için taraflardan yardım isteyebilir. Yabancı hukukun “olaya ilişkin” hükümleri tüm araştırmalara rağmen tespit edilemezse Türk hukuku devreye girer.
Atıf (m. 2/3): “Uygulanacak yabancı hukukun kanunlar ihtilâfı kurallarının başka bir hukuku yetkili kılması, sadece kişinin hukuku ve aile hukukuna ilişkin ihtilâflarda dikkate alınır ve bu hukukun maddî hukuk hükümleri uygulanır.”
Hukuk seçimi (m. 2/4): Tarafların bir hukuk seçtiği hâllerde kural olarak seçilen hukukun maddî hükümleri uygulanır.
Çok hukuklu devletler (m. 2/5): Federal/bölgesel sistemlerde uygulanacak bölge hukuku, öncelikle o devletin gösterdiği yönteme göre; mümkün değilse “en sıkı ilişkili” bölge hukukuna göre belirlenir.

Bu mimaride atıf, yalnızca iki alanla sınırlı tutulur ve işletildiğinde “maddî hukuka geçiş” zorunludur. Böylece öngörülebilirlik korunur, atıf zincirinin uzamasının doğuracağı belirsizlik önlenir.

3) Tek Atıf – Çifte Atıf Ayrımı (Kısa ve Net)

Tek Atıf (Renvoi Simple): Türk bağlama kuralı yabancı hukuka yönlendirir; yabancı hukuk kendi MÖH kurallarıyla başka bir hukuku işaret ederse, bu gönderme bir defa dikkate alınır ve gösterilen hukukun maddî hükümleri uygulanır. Zincir burada biter.
Çifte Atıf (Renvoi au Second Degré): Teorik olarak, yabancı hukukun yollaması kabul edildikten sonra hâkimin kendi bağlama kurallarına bir kez daha dönmesi ve “aynı sonucu” sağlayacak bir eşitleme yapmasıdır. Türk sistematiğinde pratikte benimsenen yol değildir; belirsizliği artırır, yargılamayı uzatır.

Özetle, Türk yaklaşımı tek atıf + maddî hukuka geçiş şeklindedir.

4) Atfın Kapsamı: “Kişinin Hukuku” ve “Aile Hukuku”

MÖHUK m. 2/3 gereğince atfın dikkate alınacağı tek alanlar:

Kişinin hukuku: Ehliyet, ad-soyad, gaiplik, vesayet gibi statü meseleleri. Bağlama noktası çoğu zaman millî hukuk veya mutad meskendir.
Aile hukuku: Nişanlanma, evlenme şartları/şekli, boşanma, velayet, nafaka, soybağı, evlât edinme gibi konular. Farklı bağlar devreye girebilir (millî hukuk, mutad mesken, ortak ikamet vb.).

Buna karşılık sözleşmeler, haksız fiiller, fikrî mülkiyet, aynî haklar gibi alanlarda atıf kural olarak dışarıda kalır. Hukuk seçimi yapılan sözleşmelerde de m. 2/4 gereğince odak maddî hukuktur; atıf tartışması doğmaz.

5) Kamu Düzeni, Doğrudan Uygulanan Kurallar ve Lex Fori

Atfın kabul edilmiş olması, iki fren mekanizmasını devre dışı bırakmaz:

Kamu düzeni (MÖHUK m. 5): Yetkili kılınan yabancı hukukun somut olaya uygulanacak hükmü Türk kamu düzenine açıkça aykırıysa uygulanmaz; gerektiğinde Türk hukuku tatbik edilir. Özellikle çocuğun üstün yararı bakımından aile dosyalarında önemlidir.
Doğrudan uygulanan kurallar (MÖHUK m. 6): Düzenleme amacı gereği Türk hukukunun zorunlu uygulanan hükümleri varsa öncelik bunlarındır.
Usul ve delil (lex fori): Atıf esasa ilişkindir; usul ve delil rejimi kural olarak Türk usul hukukuna tabidir. Zamanaşımına ilişkin düzenlemeler ise somut bağlantıya göre (genelde esasa uygulanan hukuk) belirlenir.

6) Pratik Akış (Uygulayıcı İçin Yol Haritası)

Uyuşmazlığın niteliğini tanımlayın: Kişinin hukuku/aile hukuku mu? Değilse atıf tartışmasına girmeyin.
Bağlama kuralını belirleyin: MÖHUK’un ilgili maddesi hangi yabancı hukuku yetkili kılıyor?
Yabancı MÖH’ye bakın: Yetkili kılınan yabancı hukukun kanunlar ihtilâfı kuralları başka bir hukuka gönderiyor mu?
Tek atfı işletin: Sadece kişisel statü/aile alanında, gönderimi bir kez kabul edin ve gösterilen hukukun maddî hükümlerine geçin.
Kamu düzeni ve doğrudan uygulanan kuralları kontrol edin; gerekirse müdahale edin.
Yabancı hukukun tespit edilememesi hâli için alternatif plan (Türk hukuku) oluşturun.
Usul-delil aşamasını Türk usul hukukuna göre yürütün.

7) Uygulama Örnekleri

Örnek 1 — Boşanma (Aile Hukuku)

Durum: Eşlerden biri İtalyan, diğeri Türk; iki yıldır Stockholm’de yaşıyorlar.
Türk bağı: Boşanmanın maddî şartlarında ortak mutad mesken ölçüsü esas alınarak İsveç hukuku yetkili görülüyor.
İsveç MÖH: Boşanma şartlarında millî hukuka gönderiyor ve İtalyan hukukunu gösteriyor.
Sonuç: Tek atıf kabul edilir; İtalyan Aile Kanunu’nun maddî hükümleri uygulanır. İsveç MÖH’ye tekrar dönülmez. Velayet/nafaka ve kişisel ilişki düzenlemesinde kamu düzeni ve çocuğun üstün yararı mutlaka tartılır. Usul-delil Türk hukukuna tabidir.

Örnek 2 — Ehliyet (Kişinin Hukuku)

Durum: Alman vatandaşı X, İstanbul’da önemli bir taşınır devir sözleşmesi yapmak istiyor.
Türk bağı: Ehliyet, kişisel statüye bağlı olarak millî hukuka tabidir.
Alman MÖH: Ehliyeti mutad meskene bağlayarak Türkiye’yi işaret ediyor.
Sonuç: Atıf kabul edilir ve Türk maddî hükümleri üzerinden ehliyet değerlendirilir. Sözleşmenin geçerliliği, ayrı bir bağlama kuralına (sözleşmelere uygulanan hukuk) tabi olabilir; ancak burada tartışılan ehliyet olduğu için atıf işleyebilir.

Örnek 3 — Soybağı (Aile Hukuku)

Durum: Anne Fransız, baba Tunus vatandaşı; çocuk İstanbul’da doğmuş ve aile İstanbul’da ikamet ediyor.
Türk bağı: Soybağı kurulumu bakımından yönelinen yabancı hukuk, doğum yeri hukukuna gönderiyorsa atıf söz konusu olur.
Sonuç: Tek atıf işletilir; Türk maddî hukuku ile soybağı kurulur. DNA testi, bilirkişi, delil toplama gibi usul işlemleri Türk usul hukukuna göre yürütülür.

Örnek 4 — Sözleşme (Atfın Dışında)

Durum: Taraflar hukuk seçimi yapmamış; bağlama kuralı objektif kriterlerle bir hukuku gösteriyor.
Sonuç: Bu alanda atıf tartışılmadan yetkili hukukun maddî hükümleri uygulanır. Hukuk seçimi yapılmışsa zaten m. 2/4 gereği maddî hukuk odağındayız.

Örnek 5 — “Üçüncü Ülkeye” Gönderme (Transmission)

Senaryo: Türk kuralı İsveç hukukuna yönlendirdi; İsveç MÖH ise Rus hukukunu işaret etti.
Sonuç: Atfın geçerli olduğu alan ise zincir Rus maddî hukukunda biter; Rus MÖH’sine tekrar bakılmaz. Alan kapsam dışıysa zaten İsveç’in atfı dikkate alınmaz, İsveç maddî hukuku uygulanır.

Örnek 6 — Geri Gönderme (Remission)

Senaryo: Türk kuralı A ülkesini yetkili kıldı; A ülkesinin MÖH’si “Türkiye” dedi.
Sonuç: Tek atıf kabul edilir ve Türk maddî hukuku uygulanır. Böylece pratikte “yabancı hukuka gidip yine Türk maddî hukukuna dönüş” yaşanır.

8) Sık Yapılan Hatalar ve Çözüm İpuçları

Yanlış alanda atıf işletmek: Sözleşme, haksız fiil, aynî hak dosyalarında refleksle atıf zincirine girilmesi hatalıdır. Önce m. 2/3’ün kapsam filtresi çalıştırılmalı.
Çifte atfa sürüklenmek: Türk yaklaşımı tek atıf üzerinedir. Zinciri kısa kesip maddî hukuka geçmek öngörülebilirliği artırır.
Kamu düzeni/lois de police taramasını es geçmek: Aile ve çocuk dosyalarında özellikle çocuğun üstün yararı yönünden açık, yazılı bir değerlendirme yapılmalı.
Yabancı hukukun tespitini belgelemeden karar kurmak: Re’sen uygulama ilkesi yanında, içeriğin tespiti için bilirkişi, resmî açıklamalar, güvenilir kaynaklar ve yeminli tercüme desteği istenmeli; tespit edilemiyorsa Türk hukuku uygulanacağı önceden planlanmalı.
Usul-delil rejimini karıştırmak: Atıf esasa ilişkindir; delillerin toplanması, yargılama usulü, tebligat biçimi lex fori ile yürür.

9) Kontrol Listesi (Dilekçe ve Karar Taslaklarına Uygun)

Uyuşmazlık kişisel statü/aile kapsamına giriyor mu?
Bağlama kuralı ile yetkili hukuk belirlendi mi?
Yabancı MÖH başka hukuka gönderiyor mu (atıf)?
Tek atfı kabul edip maddî hukuka geçildi mi?
Kamu düzeni ve doğrudan uygulanan kurallar analizi yapıldı mı?
Yabancı hukukun içeriği tespit edildi mi; mümkün değilse Türk hukuku alternatifine yer verildi mi?
Usul-delil rejiminin lex fori olduğu açıklandı mı; zamanaşımı değerlendirmesi yapıldı mı?

10) Sonuç: Sınırlı Atıf, Güçlü Öngörülebilirlik

Türk MÖH sistemi, atfı yalnızca kişisel statü ve aile hukuku alanlarında kabul eder; bu durumlarda tek atıf uygulanır ve maddî hukuka geçilir. Bu çerçeve, hem öngörülebilirliği hem de yargılama ekonomisini güçlendirir. Uygulayıcı bakımından başarı ölçütü, dilekçe ve mütalaalarda:

Kapsam filtresi (m. 2/3),
kamu düzeni/lois de police denetimi,
yabancı hukukun tespiti ve lex fori ayrımını
net biçimde yazabilmektir. Böylelikle hem mahkemeyi ikna eden hem de icra kabiliyeti yüksek kararların önü açılır.

Single Blog Title