Hollanda’da Mülteci ve İltica Statüsünün Korunması: Hukuki Güvenceler ve Uygulama Sorunları

Giriş
Hollanda, 1951 Cenevre Sözleşmesi ve 1967 Protokolü başta olmak üzere uluslararası iltica hukukuna taraf bir ülke olarak, mülteci ve iltica statüsüne ilişkin başvuruların kapsamlı ve protokolle uyumlu biçimde ele alınmasını sağlamayı amaçlar. Bununla birlikte, uygulamada zaman zaman hem idari hem yargısal süreçlerde aksamalar ve hak ihlalleri gözlemlenir. Bu makalede önce ulusal ve AB düzeyindeki hukuki çerçeveyi; ardından başvuru sahiplerini koruyan temel güvenceleri, uygulama sorunlarını ve çözüm önerilerini ayrıntılı şekilde inceleyeceğiz.

1. Hukuki Çerçeve ve Temel İlkeler

Hollanda’da mülteci başvuruları, “Vreemdelingenwet 2000” (Yabancılar Kanunu) ile “Vreemdelingenbesluit” ve “Vreemdelingenregeling” ikincil düzenlemeleri uyarınca, IND (Immigratie en Naturalisatiedienst) tarafından yürütülür. AB düzeyinde ise “Asylum Procedures Directive” (2013/32/EU) ile “Qualification Directive” (2011/95/EU) hükümleri bağlayıcıdır. Bu mevzuat, her başvuru sahibinin kişisel olarak değerlendirilmesini, zulüm riski tespit edilenlerin ulusal koruma statüsü (azielvergunning) almasını ve geri gönderme yasağının (non-refoulement) mutlak olarak uygulanmasını öngörür. Ayrıca, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 3. (işkence yasağı) ve 8. (özel yaşam hakkı) maddeleri, Hollanda mahkemeleri nezdinde bağlayıcıdır.

2. Başvuru ve Kayıt Aşamaları

İltica başvurusu, havaalanı (Schiphol) ya da kara hududu üzerinden giriş yapanlar için “Aanmeldcentrum”da; zaten Hollanda içindekiler için Ter Apel’daki “Centrale Ontvangstlocatie”da alınır. Kayıt aşamasında parmak izi ve biyometrik veriler EURODAC veri tabanına yüklenir. Ardından başvuru sahibi geçici barınma merkezine yönlendirilir. Bu ilk safha, koruma ihtiyacının aciliyetine dayalı ön değerlendirme ve Dublin III Düzenlemesi kapsamında hangi ülkenin sorumlu olduğuna ilişkin kararı içerir. Dublin şüphesi varsa başvuru hızlandırılmış usulde ele alınır; bu durumda hem mülakat hem de karar süreçleri kısalır, ancak sürecin hakkaniyetle yürütülmesi riske girer.

3. İdari Değerlendirme ve Koruma Kriterleri

İD, başvuru sahibinin zulüm gördüğü veya geri gönderilmesi hâlinde işkence, insanlık dışı muamele veya eziyete maruz kalacağına dair somut, tutarlı ve inandırıcı bilgi ve delillere bakar. Kişinin ülkesindeki genel durum (“country of origin information”) UNHCR ve Hollanda Dışişleri Bakanlığı ülke raporları aracılığıyla incelenir. Sığınma koşullarının varlığına ilişkin objektif göstergeler – etnik, dinî, siyasi nedenler – hukuki koruma unsurunu oluşturur. Ayrıca, toplu çete şiddeti, aile içi zulüm ve cinsiyet temelli şiddet gibi yeni koruma gerekçeleri de Yüksek İdare Mahkemesi (Raad van State) kararlarında tanınmıştır.

4. Yargısal Denetim ve Hukuki Yardım

IND kararı olumsuz olan başvuru sahipleri, tebliğ tarihinden itibaren dört hafta içinde idarî itiraz (bezwaar) hakkına; itiraz reddedilirse dört hafta içinde bölge mahkemesine (rechtbank) başvurarak yargı yoluna (beroep) gidebilir. Mahkeme kararı da olumsuzsa Raad van State nezdinde temyiz hakkı vardır. Tüm aşamalarda ücretsiz hukuk yardımı (pro bono advocaat) sistemi devrededir; ancak uygulamada avukat eksikliği, dil engeli ve uzun bekleme süreleri sebebiyle birçok başvuru sahibi bu imkândan yeterince faydalanamamaktadır. Adli merciler, çoğu kez yoğunluk nedeniyle dosyaları iki yılı bulan sürelerle karara bağlamakta, bu da belirsizliği derinleştirmektedir.

5. İdari ve Pratik Sorunlar

1. Barınma Koşulları ve Aşırı Yoğunluk: Geçici barınma merkezleri fiziki kapasitenin üzerinde kabul yapıyor; hijyen ve güvenlik sorunları yaşanıyor.

2. Dil ve Kültürel Engeller: Başvuru formu ve mülakatlarda yeterli tercüman bulunamaması, iletişimi zorlaştırıyor.

3. Hızlandırılmış Prosedürün Kötüye Kullanımı: Dublin veya güvenli ülke muamelesi uygulanan kişiler lehine korunmaya erişimi kısıtlanıyor.

4. Hak İhlallerinin Bildirilmesi: Başvuru sahiplerinin şikâyet mekanizmalarına erişimi zayıf; INS birimlerinin gözetimindeki hak ihlallerine karşı etkin bir şeffaf mekanizma yok.

5. Uzun Karar Süreleri: Ortalama karar süresi 6–9 ayı bulurken, karmaşık vakalarda dava dosyasının yargısal olarak sonuçlanması yılları buluyor.

6. Savunma Kaynakları ve STK Katkısı

Hollanda Mülteci Konseyi (VluchtelingenWerk Nederland), Dokters van de Wereld gibi sivil toplum kuruluşları, başvuru sahiplerine hukuki danışmanlık, psikososyal destek ve sağlık hizmeti sağlama konusunda aktif. Akademik kurumlarda yapılan saha çalışmaları, IND’nin sistematik olarak bazı grupları (LGBTIQ+ başvuru sahipleri, işkence mağdurları) yeterince gözetmediğini ortaya koymaktadır. STK’lar, en azından ön mülakata ve itiraz prosedürlerine bağımsız gözlemcilerin katılmasını talep etmektedir.

7. Hukuki ve Politika Önerileri

• Prosedürel Standartların Netleştirilmesi: Hızlandırılmış ve genel prosedürde eşit savunma hakkı; mülakat ve karar süreçlerinin asgari süre ve usul garantileri belirlenmeli.

• Daha Fazla Aracı ve Denetleyici Kurum: Avrupa Komisyonu’nun yıllık raporlarında IND performansı izlenmeli; gerektiğinde prosedürel ihlaller için yaptırım mekanizması kurulmalı.

• Dijital ve Uzaktan Destek: Tercüman ve hukuki yardım kaynaklarının dijital platformlarla güçlendirilmesi, erişim sürelerini kısaltabilir.

• STK’larla Resmî İş Birliği: STK’lara iltica merkezlerinde düzenli ziyaret ve veri paylaşma hakkı tanınmalı, şeffaflık artırılmalı.

Sonuç

Hollanda, uluslararası iltica hukukuna sıkı bağlılığını yasalarına yansıtmış; kapsamlı koruma mekanizmaları kurmuştur. Ancak uygulamanın hız, şeffaflık ve etkinlik boyutlarında eksiklikler mevcuttur. Barınma koşullarından yargısal süreçlerin uzunluğuna, dil sorunlarından sistemin yoğunluğuna kadar çok sayıda pratik engelin aşılması, hem başvuru sahiplerinin temel haklarına saygı hem de Hollanda’nın uluslararası itibarının korunması açısından elzemdir. Hukuki reformlar, STK iş birlikleri ve AB düzeyindeki denetimin sıklaştırılması, bu alandaki kusurların giderilmesine önemli katkı sağlayacaktır.