HES projelerinde çevre izinleri ve ÇED raporlarının iptali için hangi davalar açılır?

Giriş

Hidroelektrik santral (HES) projeleri, yenilenebilir enerji yatırımları arasında yer alsa da; çevreye, su kaynaklarına ve yerel ekosistemlere olan etkileri nedeniyle en çok tartışılan projelerdendir. Bu projelerin çevresel etkilerinin yasal çerçevede denetlenmesi için en temel araçlar Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) raporları ve çevre izinleridir.

Ancak uygulamada, bu raporların ve izinlerin eksik, hatalı veya usule aykırı düzenlendiği iddiasıyla sıkça yargıya taşındığı görülmektedir. Bu makalede, HES projelerinde çevre izinleri ve ÇED raporlarının iptali amacıyla başvurulabilecek hukuki yollar, hem teorik hem de uygulamaya dönük örneklerle birlikte ele alınacaktır.

---

1. HES Projelerinde Çevre İzinlerine İlişkin Hukuki Mevzuat

HES projelerinin çevreye etkileri ve bu etkilerin kontrolü başlıca şu mevzuatlarla düzenlenmiştir:

• 2872 sayılı Çevre Kanunu,

• ÇED Yönetmeliği,

• Çevre İzin ve Lisans Yönetmeliği,

• Su Kanunu ve Havza Yönetimi İlkeleri,

• Anayasa’nın 56. maddesi (Sağlıklı Çevrede Yaşama Hakkı).

Bu düzenlemelere göre, herhangi bir HES projesi yatırıma başlamadan önce ÇED sürecinden geçmeli ve ilgili idarelerden olumlu karar almalıdır.

---

2. ÇED Raporu Nedir ve Neden Önemlidir?

ÇED raporu, bir projenin çevreye olan potansiyel etkilerini öngören, bu etkileri azaltmak için alınacak tedbirleri belirleyen ve proje için çevresel uygunluk sağlayan teknik-hukuki bir belgedir.

• Olumlu ÇED kararı olmadan HES projesi için inşaat veya işletme ruhsatı alınamaz.

• ÇED raporunun yargı yoluyla iptali, projenin durmasına veya iptal edilmesine yol açar.

---

3. Kimler ÇED Kararlarının İptali İçin Dava Açabilir?

Türk idare hukuku çerçevesinde, aşağıdaki kişi ve kurumlar ÇED raporuna karşı iptal davası açabilir:

• Bölge halkı ve çevre sakinleri,

• Çevre konusunda faaliyet yürüten sivil toplum kuruluşları (STK’lar),

• TMMOB’ye bağlı meslek odaları (ör. Çevre Mühendisleri Odası),

• Belediyeler ve yerel idare birimleri,

2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunu’nun (İYUK) 2. maddesi, “hak ihlali veya meşru menfaati zarar gören” herkese dava hakkı tanımaktadır.

---

4. ÇED Raporlarının İptali İçin Dayanak Oluşturabilecek Hukuki Gerekçeler

Bir ÇED raporunun iptali için genellikle şu hukuki ihlaller ileri sürülür:

4.1. Yetersiz Çevresel Etki Analizi

• Nehir debisi, balık göçü, flora-fauna gibi etkilerin yeterince analiz edilmemesi,

• Aynı havzadaki birden fazla HES projesinin birlikte etkilerinin değerlendirilmemesi (kümülatif etki).

4.2. Halkın Katılımı Sürecinde Usulsüzlük

• Halkın katılım toplantılarının yapılmaması ya da göstermelik gerçekleştirilmesi (ÇED Yönetmeliği m.9 ihlali).

4.3. Teknik Eksiklik veya Hatalı Bilgi

• Sediment taşınımı, su kalitesi, heyelan riski gibi önemli teknik verilerin eksik veya yanıltıcı sunulması.

4.4. Korunan Alanlarla Çelişme

• Projenin milli park, sulak alan, SİT alanı gibi korunan bölgelerde yer alması ve buna rağmen olumlu ÇED verilmesi.

4.5. Usule Aykırılık

• Yetkili kurum ve kuruluşlardan görüş alınmadan ÇED sürecinin tamamlanması.

---

5. Çevre İzinlerinin İptali Nasıl Mümkün Olur?

HES projelerine verilen çevre izinleri (emisyon, atık su, gürültü vb.) şu gerekçelerle iptal edilebilir:

• Dayanağını oluşturan ÇED raporunun geçersiz veya iptal edilmiş olması,

• İzleme ve kontrol mekanizmalarının eksikliği,

• Emisyon ve atık limitlerinin aşılması.

---

6. İptal Süreci: Dava Aşamaları

6.1. Dava Açma Süresi

• ÇED kararının ilan tarihinden itibaren 30 gün içinde idare mahkemesinde dava açılmalıdır (İYUK m.7).

• Dava dilekçesinde ÇED raporunun hukuka aykırı yönleri teknik raporlar ve uzman görüşleriyle desteklenmelidir.

6.2. Yürütmenin Durdurulması Talebi

• Mahkemeden yürütmenin durdurulması istenerek proje durdurulabilir (İYUK m.27).

• Telafisi imkânsız zarar ve açık hukuka aykırılık şartları aranır.

6.3. Bilirkişi İncelemesi

• Mahkeme, hidroloji, çevre mühendisliği ve ekoloji alanında uzman bilirkişi heyeti atayarak raporun doğruluğunu inceler.

6.4. İtiraz ve Temyiz Süreci

• Mahkeme kararları bölge idare mahkemesine, ardından Danıştay’a taşınabilir.

---

7. Davacılar İçin Pratik Stratejiler

• Teknik Rapor Toplama: Hidroloji ve çevre mühendisliği raporlarıyla destekli dava dilekçeleri hazırlanmalıdır.

• Uzmanlarla İş Birliği: Bilimsel veriler içeren analizler, bilirkişinin etki alanını daraltır.

• Kamuoyu Desteği: İmza kampanyaları ve basın duyuruları kamu ilgisini çeker ve yargı sürecinde psikolojik etki yaratır.

---

8. Yatırımcılar İçin Öneriler

• Kapsamlı ÇED Hazırlığı: Kümülatif etki analizleri, biyoçeşitlilik koruma planları ve sosyal etki analizleriyle zenginleştirilmiş ÇED raporları hazırlanmalıdır.

• Şeffaf Halk Katılımı: Yerel halkla diyalog kurulmalı, toplantılar gerçek anlamda bilgilendirme işlevi görmelidir.

• Hukuki ve Teknik Danışmanlık: Sürecin başından itibaren deneyimli hukukçular ve çevre mühendisleri ile çalışılmalıdır.

---

Sonuç

Hidroelektrik santral projelerinde çevre izinleri ve ÇED raporlarının iptali, çevre koruma ve hukukun üstünlüğü adına etkin bir denetim mekanizmasıdır. Hem bireyler hem de çevre örgütleri, hukuka aykırı düzenlenen rapor ve izinleri yargıya taşıyabilir.

Davacılar için başarıya giden yol; teknik açıdan güçlü bir dosya ve stratejik bir dava planıdır. Yatırımcılar ise proaktif çevre uyumu ve şeffaf süreç yönetimi ile projelerinin sürdürülebilirliğini güvence altına alabilir.

Hukuk Fakültesi Öğrencisi Gamze Akbulut